پرسمان نیابت و وکالت امامان معصوم علیهم السلام

Ÿ مؤلف: رحیم لطیفی

Ÿ ناشر: انتشارات بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(عج)

Ÿ نوبت چاپ: اول/ بهار 92

Ÿ شابک: 978- 600-6262-89-5

Ÿ شمارگان: هزار نسخه

Ÿ قیمت: 7000 تومان

تمامی حقوق© محفوظ است.

- قم: انتشارات بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(عج)، مرکز تخصصی مهدویت/ خیابان شهدا/ کوچه آمار(22)/ بن بست شهید علیان/ ص.پ: 119- 37135/ همراه: 09109678911/ تلفن: 37749565 و 37737801(داخلی 117و116)/37841130 (فروش)/ 37841131 (مدیریت)/ فاکس:37737160 و 37744273

- تهران: بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(عج)/ تلفن: 88959049/ فاکس: 88981389/ ص.پ:355-15655

www.mahdi313.com

با قدردانی و تشکر از همکارانی که در تولید این اثر نقش داشته اند:

اعضای محترم شورای کتاب حجج اسلام مجتبی کلباسی، محمدصابر جعفری، مهدی یوسفیان، محمدرضا فؤادیان و آقایان احمد مسعودیان (مدیر داخلی)، عبدا… شریفی (مدیر فروش)، مرتضی دانش طلب (مدیر مالی)، عباس فریدی (طراح جلد و صفحه آرا) و کلیه کسانی که ما را یاری نمودند.

مدیر مسئول انتشارات بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(عج)

 حسین احمدی

9235-2

ص:2

ص:3

تقدیم به ارواح دانشمندانی که در بند

خاک و خون نبوده و برای عزت اسلام تلاش کردند

و به استادم مرحوم الحاج حسینعلی کرباسی

که این گونه بود.

ص:4

ضمن رفع شبهه به دیگر عقاید و باورها ضربه نزد و موجب طرح شبهاتی گم راه کننده نباشد.

پژوهش حاضر حاصل تلاشی است که در پاسخ به درخواست مرکز مطالعات و پژوهشهای حوزه علمیه ی قم انجام یافته است. در سال های (1382 و 1383) گروه کلام اسلامی مرکز مطالعات حوزه علمیه ی قم اصل طرحی را تصویب کرد که ضمن آن به پرسش های پیرامون خط ارتباطی امامان با امت پاسخ داده می شد اجرای این طرح به عهده نگارنده گذاشته شد سرفصل ها و پرسش های اصلی و بدنبال آن زیر فصل ها و پرسش های جزئی و موردی آن استخراج گردید و سپس طرح جامع آماده و تصویب شد.

پاسخ درست، دقیق، جامع و قانع کننده، درگرو دست رسی به منابع مربوطه بود لذا ابتداء منابع مهم بحث که بیشتر روایی و تاریخی بود شناسایی شد که برخی از این منابع در کتابخانه های موجود قم نبود و این در حالی بود که هنوز متون و منابع روایی، کلامی، تاریخی و… به صورت نرم افزاری ارایه نشده بود.

برای یافتن پاسخ های درست و کنترل آنها بارها به جناب آقای دکتر محمد رضا جباری مراجعه می شد که جا دارد از همکاری گرم و علمی ایشان و نیز از مسؤلان کتابخانه مؤسسه امام خمینی و کتابخانه تخصصی آیت الله سبحانی تقدیر و تشکر شود.

رحیم لطیفی

حوزه علمیه قم

ص:7

شیعیان دور دست و پراکنده در مناطق و بلاد اسلامی چگونه ارتباط برقرار می کردند؟

راهکار و قالب های حضور امامان در ساحت های دینی، سیاسی و اجتماعی، گوناگون و مطابق با اوضاع و شرایط زمان بود، امام علی که حفظ اسلام و میراث نبوی در صدر برنامه هایش بود، در تدبیر سیاسی و فتوحات اسلامی از مشاورین عالی بود و حضرت از ایفای این نقش بخاطر حفظ اسلام دریغ نکرد و آنگاه که زمینه برای اعمال حق خلافت ایشان آماده شد به رهبری سیاسی جامعه پرداخت و تا سرحد ممکن به اصلاح امور مسلمین پرداخت.

امام مجتبی نیز راه امام اول را ادامه داد و بنابر اقتضای شرایط با صلح تحمیلی نقاب از چهره دروغین معاویه برداشت و ثابت کرد که معاویه به هیچ عهد و پیمانی پایبند نیست.

امام حسین با قیام خونین درخت اسلام را آبیاری و دین جدش را از انحراف نجات داد.

دیگر امامان اهل بیت برای انجام برخی رسالت های خویش اقدام به ایجاد تشکیلات منظم و سرّی بنام نهاد وکالت و نیابت کردند، ساختار عملیاتی این نهاد به صورت هرمی بود که در رأس آن رهبری(امام) قرار داشت و حلقه ی بعدی متشکل بود از:

1- باب یا سروکیل

2- وکیل ناحیه

3- وکیل های کارگزار

4- وکیل های سیّار

ص:9

این ساختار هر چه به سوی قاعده پیش می رفت گسترده تر می شد.

آشنایی با وظایف و رسالت های هر یک از حلقه های مذکور، روزنه ی خوبی برای شناخت توان مدیریتی امامان است که طی آن اهمیت اصل نهاد و شیوه ی اداره ی جامعه توسط امامان حتی در عصر محرومیت از قدرت ظاهری روشن می شود.

ص:10

 مراد از نهاد یا نظام وکالت در مباحث مهدویت چیست؟

 شیعه امامیه در پرتو قرآن کریم و سنت اصیل پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به پیروی از امامان اهل بیت وفادار ماندند، برخی از گروه ها با همراهی برخی از حاکمان ناحق کمر به نابودی اهل بیت و پیروان آنها بستند(1) و هر روز بر فشار خود می افزودند تا آنجا که عرصه را بر اهل حق و نبوت تنگ و امامان معصوم علیهم السلام را شهید کردند.

شیعه اهل بیت به فرمان امامان معصوم در برابر این فشارها و اهدافی دیگر به ساماندهی مجموعه نظام مند پرداختند.

پس نظام و نهاد وکالت، عبارت است از، مجموعه از یاران و پیروان وفادار،

ص:12

صمیمی و آگاهی که به دور امام معصوم با اهداف ویژه گرد آمده اند.(1)

از این مجموعه که در این تحقق «نظام و نهادوکالت» تعبیر می شود در سایر متون مهدویت و دیگر متون به عبارتهای «سازمان وکالت»(2)، «التنظیم السری»، «نظام زیرزمینی»(3)، «نظام الاموال و الوکلاء»(4)، «التنظیم الهرمی»(5)، «فکرة الوکالة، نظام الوکلاء»(6) و… تعبیر شده است.

از تعریف های که برای اصطلاح «سازمان» در منابع آمده، معلوم می شود که اصطلاح سازمان بهترین معادل فارسی برای تنظیم، نظام و نهاد است.(7)

ص:13

 بحث از نیابت و نهاد وکالت چه ضرورتی دارد؟

 هنگام مطالعه ی تاریخ زندگانی ائمه به ویژه از عصر امام صادق به این سو، یک سری پرسش هایی مطرح می شود که پاسخ بیشتر آنها، در گرو تحلیل و بررسی نهاد وکالت و کارکرد آن است.

چرا ائمه در مواردی رهبری سیاسی _ اجتماعی و ارشادی خویش را شخصاً انجام نمی دادند؟ وگاهی سامان دهی امور معنوی و معیشتی شیعیان را به اصحاب و یاران ویژه واگذار می کردند.

برخورد امامان با حکومت عباسی و اطرافیان آن ها چگونه بود؟ مخالفت فعّال و آشکار؟ مخالفت همراه با احتیاط؟ یا رفتار خنثی و بی تفاوت؟

چگونه با حضور خود امام در پیروان او انشعاب و انحراف پدید می آمد؟

شیعه همواره در حضور امام معصوم زنده و پاینده بود، چگونه در عصر امام دوازدهم آماده پذیرش غیبت امام شد؟

در عصر امامان پیشین به ویژه عصر امام کاظم علیه السلام به محض شهادتِ امام قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف شیعه دچار انشعاب ها و جدایی ها می شد اما در آستانه غیبت که دیگر امام معصوم نیز در میان آنها نبود چگونه جلو انشعاب ها گرفته شد و وحدت شیعه و پذیرش غیبت امام همگانی شد؟

 با توجه به گستردگی مناطق شیعه و سختگیری دولت های وقت ارتباط شیعیان با همدیگر و با امام و نواب آن حضرت چگونه بود؟

پاسخ به برخی از این پرسش ها و پرسش های اجتماعی دیگر ضرورتِ بحث از نهاد وکالت را آشکار می کند.

ص:14

 واژه وکالت در لغت و اصطلاح مهدویت چیست؟

 وکالت (به فتح و کسر واو) از ماده (و _ ک _ ل) مصدرِ فعلِ وَکلَ یَکلُ است، در لغت به معنای واگذار کردن، بسنده کردن، تکیه دادن و… آمده است؛ وَکلَ الیه الامر یعنی سلَّمهُ وَ تَرَکهُ و فَوضَّهُ الیه واکتفی به؛ الواکل العاجز؛ الذی یکل امره الی غیره یعنی کسی که وکیل گرفته، ناتوانی است که کارش را به دیگری سپرده است؛ فَرَسٌ واکلٌ یعنی اسبی که برای راه رفتن نیازمند تازیانه است؛ الوَکل؛ الجبان العاجز(1) یعنی وکل ترسوی عاجز است، وکیل صفت مشبهه (فعیل) است گاهی به معنی فاعل (حافظ و نگه دارنده) و گاهی به معنی مفعول (تکیه شده بر او) می آید.(2)

از بررسی معنای وکالت و موارد کاربر ماده آن روشن می شود که «ناتوانی از انجام مستقیم کار» ریشه ی مشترک تمام معانی گوناگون آن لفظ است.

واژه ی وکیل نیز همان بار معنایی را که در ریشه آن نهفته است با خود دارد، یعنی مؤکل زمانی دست به انتخاب وکیل می زند که خود، به خاطر اسباب و انگیزه های توان انجام کاری را نداشته باشد گرچه مجاز به انجام آن کار هست و اختیار انجام آن نیز با انتخاب وکیل از او ساقط نمی شود.

با توجه به معانی لغوی و کاربردی واژه ی وکالت، در منابع فقهی

ص:15

تعریف هایی برای وکالت آورده اند که جامع ترین آنها چنین است: واگذاری کاری یا سامان دهی و پیش برد امری از امور به غیر، تا در زمان حیات موکل، انجام دهد.(1)

کاربرد وکالت در مباحث مهدویت با همان محتوای لغوی و فقهی آن است یعنی امامان اهل بیت بنابر عواملی _ امنیتی، دوری مسافت، زیادی مراجعین و… از انجام برخی وظایف _ پاسخگویی، دریافت و پرداخت وجوهات و… معذور و ممنوع بودند و برای رفع این نیاز شخصیت های مطمئن را برای انجام امورات به کار گماریدند.

شخص امام موکل، نامیده می شود، اشخاص مأموریت یافته وکیل و خود این رویداد وکالت نام دارد وُکلاء جمع وکیل است، واژه وکیل و وکلاء را خود ائمه و دانشمندان رجالی نسبت به کارگزاران امامان بکار برده اند.

امام صادق بر داوود بن علی عباسی والی مدینه عتاب می کند که معلی بن خُنیس(2) کار گزار و وکیلم را کشتی(3)

ص:16

امام عسکری علیه السلام درباره عثمان بن سعیدعمری فرمودند: امض یا عثمان فانّک الوکیل والثقه...(1) جماعتی از شیعه در محضر امام عسکری علیه السلام واژه وکیل را بر عثمان بن سعید اطلاق می کنند که مورد پذیرش امام قرار گرفت و انه وکیلک و ثقتک علی مال الله تعالی قال علیه السلام : نعم واشهدوا علی انّ عثمان بن سعیدالعمری وکیلی و ان ابنه محمّداً وکیل ابنی مهدیّکم.(2)

در توقیعی از ناحیه امام هادی علیه السلام در حق ابوعلی حسن بن راشد(3) واژه وکیل استعمال شده است: قد اقمتُ اباعلی بن راشد مقام علی بن الحسین بن عبدربّه و من قبله من وکلائی و....(4)

نجاشی، ایوب بن نوح بن درّاج را وکیل امام هادی علیه السلام و امام عسکری علیه السلام خوانده است.(5) همین طور علّامه حلی بن مهزیار اهوازی را وکیل امام خوانده است.(6)

اصولا در اصطلاح دانشمندان رجالی امامی هر جا لفظ وکیل در مورد

ص:17

شخصی بکار رود، به معنی وکیل امام معصوم علیه السلام است، نه وکیل خلفای عباسی یا دیگران.(1)

نکته ی درخور توجه این که در کلام دانشمندان این رشته، مفهوم وکالت مورد بحث با اندکی توسعه به دستیاران نواب خاص هم بکار رفته است، برای نمونه شیخ طوسی، حسین بن روح نوبختی را وکیلِ سفیر دوم می خواند: کان ابوالقاسم الحسین بن روح وکیلا لا بی جعفر العمری سنین کثیرة...(2)

در پاره از روایات و نوشته های دانشمندان لفظ وکیل، بر نواب خاص و سفراء نیز اطلاق شده و گاهی نسبت به کسانی سفیر، نایب و وکیل به صورت مترادف بکار رفته است.(3)

پاسخ این کاربرد دوگانه، از بررسی آثار دانشمندان بدست می آید. با این بیان که نواب و سفراء وکیلِ مطلق و منصوب مستقیم از جانب امام معصوم هستند اما سایر وکلاء دامنه کارشان خاص و با واسطه با امام علیه السلام مرتبط

ص:18

هستند.(1) و گاهی به نوابّ خاص (نواب اربعه) وکیل خاص اطلاق می شود به این معنی که خصوصاً و شخصاً توسط امام علیه السلام منصوب شده اند.(2)

لفظ وکیل در قرآن حدود 24 بار آمده که تنها بر خداوند اطلاق و از غیر او نفی شده است، چنان که سایر مشتقات این لفظ تنها به خدا نسبت داده شده است، در دو مورد فعلِ وکالت در مورد غیر خدا بکار رفته است که آن هم به معنی مسلط ساختن از جانب خداست نه به معنی اصطلاحی مورد بحث.(3)

جمع بندی: اصطلاح وکیل از زمان امام صادق علیه السلام در مورد کارگزارانی که توسط امام به انجام کارهای مأمور شده بودند شیوع پیدا کرد و در مواردی به کارگزار سفراء نیز وکیل اطلاق شد چنانکه در مورد خود سفراء و نواب خاص نیز گاهی وکیل بکار رفته است.

 مفهوم لغوی و اصطلاحی نیابت چیست؟

 نیابت به کسر نون اسم مصدر و حاصلِ کار نایب و مؤنث آن النائبة است، مانند توبه که حاصل کار توبه کننده (تائب) است. و نایب اسم مشتق از «النوبة» و از ریشه ی لغوی ناب، ینوب، نوباً به معنی نزدیک شدن، برگشتنِ پی هم و تکراری است، جمع آن نوّاب است، از جانب او نایب شد یعنی

ص:19

جانشین او شد و جای او به کار گماریده شد؛ فردی بجای دیگری و با اجازه او اقدام و تصرفی کند که اقدام فرد اصلی محسوب شود؛ فرد اصلی منوب عنه و اقدام کننده نائب نامیده می شود(1)

در اصطلاح علوم اجتماعی نایب و نوّاب (Representation) کس یا کسانی است که منتخب و نماینده مردم اند در قانون گذاری یا حفظ حقوق آنان.(2)

در اصطلاح فقهی که بیشتر در کتاب الحج مطرح است به معنی جانشین، قائم مقام شدن کسی به جای کسی دیگر است که با معنی لغوی کاملا مطابق است النائب من قام مقام غیره فی امر او عمل و «منوب عنه» یعنی کسی که برای کار خود نایب گرفته و «نیابت» یعنی جانشینی کردن و انجام اموری که در آن نایب شده است.

و از آنجا که چنین شخصی نزد منوب عنه مراجعه می کند و به او نزدیک است وی را نایب خوانند.(3)

در اصطلاحِ بحث مهدویت درباره سفرای دوران غیبت صغرا بکار می رود، در آثار متأخرین و معاصرین همین شیوه به چشم می خورد و می توان ادعا

ص:20

کرد که، به کارگزاران خاص، آنهم در عصر غیبت صغری مفهوم نایب کاملا صادق است، چون منوب عنه (امام) دیگر مستقیم با مردم سروکار ندارند بلکه کسانی را جانشین خود برگزیده اند.

نیابت به نوّاب خاص (نایبان چهارگانه) و نوّاب عام (مجتهدین دارای شرایط) تقسیم می شود در نوشته های نزدیک دوران غیبت صغری به نوّاب خاص، سفیر و سفراء اطلاق می شده است.(1)

ابوالعباس احمد دینوری می گوید: یکی دو سال پس از ارتحال امام عسکری علیه السلام در راه حج به بغداد وارد شدم و تمام تلاشم جستجو از کسی بود که امام به نیابت او اشاره کرده باشد و برایم گفته شد که مردی معروف به باقطانی مدعی نیابت است و دیگری معروف به اسحاق احمر که مدعی نیابت است.(2)

ص:21

 سفیر یعنی چه و به کدام نماینده های امام سفیر می گویند؟

 سفیر صفت مشبهه از ریشه سَفر به معنی آشکار و نمایان است، به جاروب "اَلْمِسْفَرَةٌ" می گویند چون کف اتاق را آشکار می کند و سفیر نیز شبهات و کدورت ها را می زداید، و اصلاح می کند لذا سفیرش خوانند، السفیر: الرسول المصلح بین القوم جمع آن سُفراء است.(1) پیامبران و امامان سفیران الهی اند در میان مردم؛ و در اصطلاح مباحث مهدویت به نماینده های سرشناسِ دوران غیبت صغری اطلاق می شود که درصدر آنها نایبان خاص چهارگانه اند.(2) سفیر به معنی نماینده خاص و منصوص حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه الشریف بصورت رسمی، در عصر غیبت صغری، و تنها بر نوّاب اربعه اطلاق شد.(3)

پیشتر گفته شد که در منابع و متون نزدیک به دوران غیبت صغری از نایبان خاص به سفراء تعبیر می شده است و در نوشته های متأخر و معاصر نوّاب خاص و نوّاب اربعه تعبیر شده است.(4) چنانکه وصایت و وصیّ امام نیز به نواب اربعه اطلاق می شود.(5)

در بیان فرق میان سفیر و وکیل آمده است: سفیر رودررو با امام در ارتباط

ص:22

بوده و نامه ها و در خواست های مردم را به او می رسانید اما وکیل تنها با سفیر در ارتباط بوده است، مسئولیت سفیر در یک شهر و جای خاصّی محدود نبود اما وکیل وظیفه مشخصی در شهر خاصی را عهده دار بود.(1)

 معنی باب و بابیّت چیست؟ و چه ارتباطی با مباحث مهدویت دارد؟

 باب در لغت محلّ ورود به خانه یا مکانی را گویند جمع آن ابواب است به نگهبان و ملازم و دربان بُوّاب گویند،(2) طبق همین معنی به حاجبان و دربانان ائمه نیز باب اطلاق شده است اما در اصطلاح مباحث مهدویت به گروهی از وکلای خاص ائمه بکار می رود، در عصر غیبت صغری بر نوّاب اربعه و برخی دیگر از وکلای سرشناس که واسطه ی صدور توقیعات بودند اطلاق می شد(3) مرحوم طبرسی درباره نواب اربعه می فرمایند الابواب المرضییّن والسفراء الممدوحون فی حال الغیبة.(4)

واژه «باب» را برخی از دانشمندان شیعی و غیر شیعی و برخی فرق وابسته به شیعه هم چون نصیریّه، بر گروهی از وکلای خاص و برجسته ی ائمه در عصر پیش از غیبت صغری نیز اطلاق کرده اند کسانی چون

ص:23

جابربن زیدجعفی، محمدبن سنان، مفضل بن عمر و غیر آنان باب امامان باقر، صادق و کاظم علیهم السلام و… معرفی شده اند، چون آنان مانند مَدْخل و دروازه ای برای ورود دیگران به شهر دانش اهل بیت بودند و مانند ستر و مانعی برای دست رسی بیگانگان به ائمه بودند، در بیشتر اوقات نیازمندان مادی و معنوی به باب امامان مراجعه می کردند.

مقام بابیّت جایگاه بزرگی بود که به اصحاب سرّ و وسایط اتصال ائمه به دیگران اطلاق می شد لذا برخی از منحرفین وسوسه می شدند تا خود را باب امام علیه السلام معرفی کنند.(1)

از آنجا که نواب خاص حضرت حجت علیه السلام مصداق بارز بابیّت هستند و از طرفی بعد از غیبت صغری برخی به دروغ ادعای چنین مقامی را کردند تا کار به پیدایش گروهی بابیّه رسید لذا مسأله ی باب و بابیّت ارتباط نزدیکی با مباحث مهدویت پیدا می کند.

شایان ذکر است که، اصطلاح باب دو کاربرد عام و خاص دارد، در کاربرد عام شامل باب پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و باب های امامان پس از او می شود و در کاربرد خاص تنها باب های حضرت حجت علیه السلام مراد است، همان وکلاء خاصِ سرشناس که علاوه بر داشتن صفات یک وکیل از ویژگی های لازم برای باب را نیز برخوردار بودند. به نظر می رسد واژه ی باب در فرهنگ تشیع، برگرفته از برخی احادیث نبوی باشد که در آنها امام علی علیه السلام باب پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم معرفی شده است، انا مدینة العلم و علیّ بابها فمن ارادالمدینة والحکمة فلیأتها

ص:24

من بابها(1) روایات زیادی گواهی می دهند که نزدیک ترین صحابی، صاحب سرّ و محرم راز پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم جز علی علیه السلام کسی دیگر نبود.(2)

پس از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم دیگر امامان نیز باب و یارِ صاحب سرّ داشتند مانند سلمان فارسی باب امیرالمؤمنین فضّه باب حضرت زهرا علیها السلام میثم تمار باب امام مجتبی علیه السلام، رشید هجری و حضرت زینب علیها السلام باب امام حسین علیه السلام یحیی بن ام طویل و ابوخالد کابلی باب امام سجاد علیه السلام و…(3)

جمع بندی _ برخی از یاران ائمه صاحب سرّ و باب بوده اند اما وکیل نبوده اند و برخی دیگر سمت وکالت را داشته ولی باب نبوده اند، و برخی دیگر هم باب امام و هم وکیل او بوده اند.

ص:25

 پیشینه ی نهاد وکالت چگونه است؟ از کدام زمان آغاز بکار کرده و در چه زمانی تعطیل شده است؟

 برخی روایات و نوشته های تاریخی حکایت می کنند که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و دیگر امامان وکیل هایی داشته اند که انجام وظایفی را عهده دار بوده اند.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم به جابربن عبدالله که راهی خیبر بود فرمود: اذا اتیت وکیلی فخذ منه خمسة عشر و سقاً، فان ابتغی منک آیة، فضع یدک علی ترقوته.(1)

آنجا که فاطمه علیها السلام از حق مالکیت خود بر فدک دفاع می کند می فرمایند: ألیست فی یدی و فیها وکیلی؟!(2) روایت دیگر در همین زمینه می گوید: فلم یزل وکلاؤها فیها حیاة رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم فلّما ولی ابوبکر أخرج عنها وکلاءها(3)

وقتی خبر به علی علیه السلام رسید که طلحه و زبیر می گویند: علی مال و ثروتی ندارد، به وکلاء خود، دستور داد، غله و اموال را گرد آورند…(4)

در روایتی که سخن از کمک رسانی به مستمندی توسط امام حسن مجتبی علیه السلام می باشد آمده است: فدعا الحسن علیه السلام بوکیله…(5)

ص:26

هر چند موارد یادشده از به کارگیری وکیل، نماینده و کارگزار توسط پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و دیگر امامان حکایت می کند لکن هیچگدام همخوانی کامل با مفهوم نهاد وکالت که در این پژوهش مطرح است ندارند. چون نهاد وکالت مجموعه سامانمند با اهداف و ویژگی هایی است که در بستر زمانی و مکانی خاصّی پدید آمده است.

از آنچه درباره زمینه های پیدایش نهاد وکالت گفته آمد آشکار می شود که ضرورت و نیاز به چنین نظامی مربوط به دوره دوم امامت یعنی زمان امام جعفر صادق علیه السلام بوده است، و پیش از آن چنین تشکیلاتی فلسفه وجود نداشته است.

پیرامون تاریخ دقیق پیدایش نهاد وکالت دو نظریه، مهم است:

الف. شماری از پژوهشگران این رشته گفته اند و از نوشته شماری دیگر، برمی آید که: نظام وکالت در عصر امام کاظم علیه السلام و یا پس از آن تشکیل شده و آغاز بکار کرده است.(1)

ب. بیشتر پژوهشگران باوردارند نهاد وکالت به دست مبارک امام صادق علیه السلام تأسیس شد(2) و بر این گفته شواهد و دلایل نیز آورده اند که به برخی آنها

ص:27

اشاره می شود.

1. جمعیت و مناطق شیعه نشین چندان گسترده نبود تا نیازی به فرستادن نماینده یا کارگزار توسط امام باقر علیه السلام و امامان پیش از ایشان باشد. به ویژه بعد از شهادت امام حسین علیه السلام حتی شیعیان سیاسی نیز رو به کاستی بود. تا آنجا که امام باقر علیه السلام فرمودند: مردمان پس از شهادت حسین علیه السلام (از گرد امام) پراکنده شدند مگر سه نفر ابوخالد کابلی، یحی بن ام الطویل و جبیربن مطعم، سپس مردمان به امامان پیوستند و زیاد شدند.(1)

2. استبداد اموی خیال نابودی نام و یاد اهل بیت علیهم السلام را در سر داشت و با هرگونه حرکتی از جانب امام علیه السلام و یا پیروان او به سختی واکنش نشان می داد.(2)

3. یکی از هدف های کلان نهاد وکالت گردآوری خمس، زکات، هدیه ها و… بود. شیعیان پیش از امامت امام صادق علیه السلام در نهایت تنگدستی بودند وجوهاتی نبود تا فکری برای جمع آوری آن شود، در زمان امام سجاد علیه السلام تنها در مدینه صد خانوار تهیدست وجود داشت که حضرت به آنها کمک می داد.(3)

ص:28

نظیر همین وضعیت در زمان امام باقر علیه السلام وجود داشت.(1)

4. متن روایات و نوشته های تاریخی وجود و نمود نهاد وکالت را تا زمان امام صادق علیه السلام ردیابی می کنند، شیخ طوسی (385_460 ق) آنجا که وکیل و کارگزاران امامان را معرفی می کند از وکلاء امام صادق علیه السلام نام می برد مانند حمران بن اعین، مفضل بن عمر، معلی بن خنیس، ابن قاموس لخمی.

...و منهم نصربن قابوس اللّخمی فروی انه کان وکیلا لأبی عبدالله عشرین سنة... و کان عبدالرحمن ابن الحجاج وکیلا لأبی عبدالله علیه السلام و...(2)

منصور عباسی جاسوسی را در چهره فرد شیعی اهل خراسان که قصد پرداخت وجوه شرعی را دارد نزد امام صادق علیه السلام روانه کرد، تا دستاویزی علیه امام فراهم کند.(3) قطب الدین راوندی در روایتی خبر از ارسال اموال از خراسان و ری به پیشگاه امام صادق علیه السلام می دهد.(4)

شهید صدر می فرمایند: نظام وکالت را عسکری علیه السلام تأسیس نکرده اند، بلکه پیش از ایشان در زمان پدر بزرگوارشان امام هادی علیه السلام و بلکه پیش از امام هادی علیه السلام موجود بوده است.(5)

البته می توان میان نظر دوم با دیگر نظریه ها از جمله نظر اول این گونه آشتی داد که اصلِ راه اندازی نهاد وکالت توسط امام صادق علیه السلام بوده و

ص:29

گسترش و پیچیده شدن ساختار آن در زمان دیگر امامان بوده است.(1)

در زمان امام هفتم علیه السلام نهاد وکالت با دشواری هایی روبرو شد، رهبر و وکیل های این نظام زندانی و شکنجه شدند، محمدبن ابی عمیر وکیل بغداد در سالهای 179 ق توسط هارون الرشید دستگیر شد و چون نام و جای وکلاء را بروز نداد با خواهرش چهار سال زندانی و شکنجه شد.(2)

علی بن یقطین بن موسی بغدادی(3) وکیل امام که وجوهات و استفتائات را

ص:30

بوسیله ی اسماعیل بن سلام به محضر امام کاظم علیه السلام می رسانید توسط هارون زندانی شد و پس از چهار سال در همان زندان درگذشت.(1)

ده ها نفر از علوی ها و رابطین امام علیه السلام دستگیر و زندانی شدند تا سرانجام خود امام کاظم علیه السلام نیز شهید شدند.(2)

با وجود این همه سختی ها نهاد وکالت راه خود را ادامه و حوزه کاری خود را گسترش داد، در کوفه، بغداد، مدینه، مصر و… حضور فعّال داشت.

امام رضا علیه السلام در شرایط نابسامان به رهبری این نهاد رسید، شماری از وکلای سرشناس پس از شهادت امام کاظم علیه السلام بنابر انگیزه هایی شعار وقف دادند، امام کاظم علیه السلام را آخرین امام و مهدی امت پنداشتند(3) لذا امام رضا علیه السلام با تلاش زیاد برخی از آنها را به راه مستقیم امامت برگردانید، مانند عثمان بن عیسی رواسی(4) امام علیه السلام طی بیست سال تلاش (202 _ 183) موفق شدند پیروان اهل بیت را یکپارچه سازند نهاد وکالت را تا درون دستگاه حکومت گسترش دادند.

نوح بن درّاج که فرزندش وکیل امام علیه السلام بود(5) به سِمَت قاضی بغداد و سپس

ص:31

کوفه منصوب شد در حالی که عقیده اصلی خود را پنهان می کرد.(1)

حسن بن حسین انباری از ارادتمندان امام هشتم که در دستگاه عباسی جایگاه مهمی داشت همین طور حسین بن عبدالله نیشابوری از والیان معتصم عباسی که به فریاد بینوایان شیعه می رسید.(2)

نهاد وکالت در آستانه ورود عصر امام جواد علیه السلام نیز از جایگاه ویژه ای برخوردار بود، وکلایی مانند عبدالرحمن بن حجاج، صفوان بن یحی، یونس بن عبدالرحمن و… در تثبیت و شناسایی امامت امام جواد علیه السلام که به لحاظ کمی سن و سال تردیدهای پدید آورده بود نقش مهمی ایفاء کردند.(3)

با شهادت امام جواد علیه السلام (220 ق) و آغاز دوره سی وچهارساله ای امامت علی النقی علیه السلام (254_220 ق) نهاد وکالت نیز وارد زندگی اجتماعی _ سیاسی تازه شد به این معنی که حکومت عباسی پیوست سیاست مأمون، دست به کوچ اجباری امام هادی علیه السلام از مدینه به سامرّا زد که یکی از پیامدهای این سیاست قطع تماس مردم با امام علیه السلام بود، اینجا بود که «نهاد» تنها مرجع مردم و خط اتصال آنها با امام علیه السلام بود.

در سال (254 ق) آغاز امامت حضرت عسکری علیه السلام حال و هوای غیبت امام

ص:32

به مشام می رسید، یعنی خود امام مردم را سفارش به مراجعه نزد وکلاء می کردند، و اینجا بود که مهم ترین کار و رسالت «نهاد» یعنی زمینه سازی ورود شیعه به عصر غیبت آغاز شد و بلافاصله اای شهادت امام عسکری علیه السلام (260 ق) عثمان بن سعیدعمری عهده دار مسؤلیت انحصاری نظام وکالت به عنوان سفیر امام دوازدهم علیه السلام شد، و این بود آستانه ی غیبت صغری و اوج کار «نهاد» سرانجام نهال تدبیر ائمه علیه السلام در دامان سفیران پاک باز با سیراب شدن از خون جانهای عاشق، به بار نشست یکپارچگی، گسترش و توانمندی پیروان اهل بیت علیه السلام تنها گوشه ی از برآیند نهاد وکالت بود.

ابوعلی بن مقله وزیر خلیفه الراضی بالله، در سال 325 وقتی به مشکلی برمی خورد پناه به سفیر سوم می برد که توسط حسین بن علی نوبختی از کاتبان و مشاوران دربار، مشکل او برطرف می شود.(1)

اقتدار نهاد وکالت، فدک غصب شده را از الراضی خلیفه عباسی می ستاند،(2) اقتصاد نیرومند نهاد، دایره نیازمندان شیعه را در نوردیده، به امداد مردمان آن سامان شتافته تا آنجا که در همین راستا به دستگاه خلافت نیز کمک مالی شد.(3)

نهاد وکالت طی هفتاد سال غیبت صغری (329_260 ق) در پرتو رهبری های نواب اربعه به زندگی سیاسی _ اجتماعی خود ادامه داد و

ص:33

سرانجام در سال (329 ق) با درگذشت چهارمین و آخرین سفیر علی بن محمد سمری به دستور مستقیم امام دوازدهم علیه السلام (1) پایان کار نهاد وکالت اعلام شد و به این صورت نهاد وکالت پس از فعالیت نزدیک به دویست سال جای خود را به نیابت عامه واگذار کرد. و عصر غیبت کبری آغاز شد.

 زمینه های پیدایش نهاد وکالت چه بوده است؟

 زمینه هایی که بستر نظام وکالت را فراهم ساختند، دوگونه بودند:

برخی اجباری و ناخواسته بودند مانند محدودیت و سخت گیری های که دستگاه حکومتی بر امامان علیه السلام و پیروان آنها پدید آورده بودند و نیز پیدایش انشعابات و انحرافاتی که در میان برخی از پیروان اهل بیت پدید می آمد و…

برخی دیگر طبق روال طبیعی بود مانند گسترش آبادی های شیعه نشین به پهنای سرزمین های اسلامی و نیز نیازمندی شدید مناطق تازه مسلمان و

ص:34

یا شیعیان دوردست به آموزش معارف الهی اینجا به بررسی برخی زمینه های پیدایش نظام وکالت بسنده می شود.

الف. سختگیری بر ائمه و در تنگنا قرار دادن آنها:

از روایات و متون تاریخی، برمی آید که سراسر زندگی ائمه اهل بیت همراه با محدودیت، زندانی شدن و شهادت بوده است (1) و از طرفی کسانی که پیرامون ائمه آمدوشد می کردند با پی گرد جدی هواداران خلفاء روبه رو بودند و این دو عامل، دست رسی آسان به ائمه را از بین می برد.

بعد از امام صادق این فشارها چند برابر شد، واکنش ائمه در برابر این فشارها به هدف حداقل رسانیدن خسارت دوری شیعیان از آنها؛ تشکیل نظام وکالت بود. محمدبن ابی عمیر توسط هارون الرشید زیر ضربات تازیانه رفت تا بلکه اسامی شیعیان و اصحاب امام موسی کاظم علیه السلام را آشکار کند.(2) این سخت گیری ها، آزار و اذیت ها تا پایان کار نهاد هم چنان ادامه داشت.(3) امام

ص:35

هادی علیه السلام طی نامه ای به کارگزاران خود سفارشاتی دارند و اضافه می فرمایند که اگر به این سفارش ها گوش داده و عمل کنید، دیگر نیازی نیست پشت سر هم به من مراجعه کنید(1) یعنی نصب نماینده و سازش نمایندگان به خاطر کاهش مراجعات نزد امام علیه السلام است که معلوم می شود دستگاه حکومتی نسبت به آمدوشدها بسیار مراقب بوده است.

المعتضد بالله خلیفه عباسی چنان بر شیعیان اهل بیت سخت گیری می کرد که حتی شیعیان نایبان امامان را نیز نمی شناختند مردی از اهالی قم وجوهات را به محمدبن عثمان عمری مانند یک بازرگان تحویل می داد یعنی بدون اینکه نایب را بشناسد یا از او رسید و امضایی بگیرد شیخ طوسی تعبیری جالبی از این روزگاران دارد… الامر کان حادّا جداً فی زمان المعتضد و السیف یقطر دماً و کان سرّاً بین الخاص من اهل هذاالشأن و کان ما یحمل به الی ابی جعفر لا یقف من یحمله علی خبره و لا حاله...(2)

ص:36

برخی روایات از امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف به نام «الغریم» تعبیر می کنند. شیخ مفید می فرماید: این اسم رمزی بود میان شیعه، و مورد خطاب شان حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه الشریف بود، و این کار را به خاطر تقیه می کردند.(1)

هادی عباسی به فرمانداران شهرها نوشت که طالبیان را دستگیر کنند(2) و خودش سوگند یاد کرد که امام موسی کاظم علیه السلام را بکشد.(3) یحی بن خالد برمکی می گفت من رافضی ها را نابود کردم، چون آنها گمان می کردند دین بدون امام زنده نمی ماند در صورتی که امروز نمی دانند امام شان (موسی کاظم) زنده است یا مرده.(4)

ب. مبارزه با انحرافات و انشعاب ها یکی از پیامدهای جداسازی امت اسلامی از رهبران الهی حیرت و سردرگمی بود، کاروان دل های شیفته و آگاه و پُردرد همواره سراغ رهبر الهی را می گرفتند و چون رهبران الهی در حصار محدودیت بسر می بردند میدان قدرت خواهی برای رهزنان آماده بود، لذا آنها با بهره گیری از عشق و جهالت توده ها خود را در لباس رهبران الهی عرضه می کردند و موجب پیدایش انحرافات و گروه های انشعابی می شدند.

ص:37

امامان اهل بیت علیهم السلام در راستای کاهش و مبارزه با این پدیده اقدام به تأسیس نظام وکالت کردند. تا این مجموعه، جلو انحرافات را با معرفی امام و حجت الهی بگیرند و انحراف پدید آمده را در انزوا قرار دهند و به حق که نهاد وکالت در تأمین این هدف کامیاب بود. انشعاباتی که درعصر اول امامت (از امام علی علیه السلام تا امام صادق علیه السلام ) پدید آمد و هنوز نهاد وکالت ساماندهی نشده بود، عمیق و پایدار بود مانند کیسانیه (معتقدان به امامت محمدحنیفه) و زیدیه (معتقدان به امامت زید فرزند امام سجاد) اما انشعاباتِ عصر دوم امامت (پس از امام صادق) سطحی و زودگذر بود و با تلاش نهاد وکالت دوباره به آغوش مکتب اهل بیت برمی گشتند مانند فطحیه (معتقدان به امامت عبدالله فرزند امام صادق) و واقفیّه (معتقدین به حیات و مهدویت امام کاظم) و فرقه هایی که پس از شهادت امام عسکری پدید آمدند.(1)

ج. گسترش آبادی های شیعه نشین:

پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام در طول حیات سیاسی، اجتماعی و مذهبی با فراز و نشیب های روبرو بوده اند، گاهی که اشخاص متعصب و یا جاهل بر تخت قدرت تکیه می زدند میدان را بر حق پرستان تنگ می کردند و شیعیان با کوچ اجباری شهرها و آبادی های خود را از دست می دادند،(2) اما روی هم

ص:38

رفته مکتب اهل بیت راه خود را در دلهای آماده، باز کرد و روزبه روز به شکوه آن افزوده شد تا آنجا که در عصر امام صادق علیه السلام پیروان مکتب اهل بیت در تمام نقاط کشور بزرگ اسلامی پخش شده بودند، کمترین آرمان و درخواست این امت دیدار نماینده، سفیر و اشخاص مورد تأیید امام شان بود که پاسخ امامان به این نیاز راه اندازی نهاد وکالت و اعزام کارگزاران بسوی امت مشتاق بود. حدیثی از کتاب کافی تأیید می کند که در عصر امام صادق علیه السلام شیعیان خراسان فعّال بوده و با امام شان توسط اشخاص معتبر در ارتباط بوده و وجوهات خود را به آن جناب می رسانیدند(1)

در این عصر، توجه به ائمه و جمعیت شیعه چنان گسترش یافته بود که دنیاخواهان نیز هدف خود را در نزدیکی با اهل بیت می دیدند؛ امام صادق علیه السلام فرمود: آنان با حدیث و اظهار محبت به ما، رضای خدا را طلب نمی کنند بلکه طالب دنیا هستند و هر یک دنبال ریاست خود هستند.(2)

 انگیزه تأسیس نهاد وکالت چه بوده است؟

 سراسر زندگی امامان معصوم علیهم السلام ارشاد، تبلیغ و ترویج حقیقت دین محمدی صلی الله علیه و آله و سلم و تربیت انسان های مستعد و مبارزه با موانع رشد و مظاهر فساد

ص:39

بود. که این شیوه بر مذاق برخی از حاکمان و اطرافیان آنها تلخ بود، لذا در برابر امامان موضع خصمانه و دشمنانه ای پیش گرفتند که برآیند آن تنش، شهادت، زندانی شدن و غیبت امامان معصوم بود و بزرگترین زیان آن محرومیت بخش بزرگ جامعه اسلامی از دریافت معارف ناب و رسیدن به سعادت اسلامی و انسانی بود.(1)

یکی از تلاش های امامان اهل بیت در راستای کاهش این خسارت، آماده سازی و راه اندازی نهاد و نظام وکالت بود.

بسیاری از اهداف و کارکردهای این نهاد در قالب عنوان های زیر می گنجد:

انگیزه سیاسی: بر پایی حکومت عدل با کارگزاران صالح از اهداف بلند مکتب اسلام است که رهبری چنین حکومتی را خداوند معرفی فرموده است، بدون شک ائمه اهل بیت بعنوان رهبران حقیقی همواره درصدد تحقق این هدف بوده و هستند، حقانیّت پیشوایی و رهبری امام علی و فرزندانش و اینکه ائمه همواره تلاش می کردند تا آب رفته را به مسیر اولش برگردانند چنان روشن و مقبول بود، که بنی عباس با شعار افضلیت و مظلومیتِ علی بن ابی طالب علیه السلام و فرزندانش وارد صحنه شدند و با شیطنت یکبار دیگر

ص:40

مسیر هدایت را عوض کردند.(1) نهاد وکالت نیز گامی مهم بسوی تحقق مقدمات این هدف بوده است.(2)

نهاد، برای تأمین این هدف فعالیت دوگانه ی انجام می داد، یعنی از طرفی امت اسلامی را متوجه رهبری و راه الهی می کرد و از طرفی به محافظت از این رهبر الهی می پرداخت.(3)

نهاد، این مهم را با روش های دقیق پی گیری می کرد و حفظ جان امام علیه السلام اولویت کاری آنها بود.

وکلاء و کارگزان تا می توانستند از مراجعه ی مستقیم مردم به امامان جلوگیری می کردند تا کنجکاوی خلیفه و گماشتگان او برانگیخته نشود.

در عصر حضور ائمه خود آنها سفارش می کردند که پیروان و مراجعه کننده ها مراقب خود و امامانشان باشند.

امام موسی کاظم علیه السلام تأکید می کرد که حتی وکلاء اموال و وجوهات دریافتی از مردم را به وکیل ارشد در مدینه منوره تسلیم کنند و از آمد و شد مستقیم بپرهیزند.(4)

ص:41

محمدبن احمد قطّان قمی، با برخورد هشیارانه جان خود و جان اعضای نهاد را از هلاکت نجات داد، در زمان غیبت صغری عبیدالله وزیر به شماری از گماردگان عباسی پولی داد تا در چهره وجوهات شرعی به وکلاء دهند و این امر را دستاویز تهاجم بر شیعیان قرار دهد توقیع مبارک از ناحیه حضرت، شیعیان را متوجه خطر ساخت.(1)

در عصر غیبت صغرا انجام این وظیفه دوگانه و به ظاهر متضاد تبدیل به یک جریان حیاتی شده بود، یعنی سفراء و وکلاء از طرفی باید از وجود و حیات امام دوازدهم علیه السلام سخن بگویند تا در برابر فرقه های انحرافی بایستند و افکار عمومی شیعیان را به وجود حضرت قانع و آرام سازند و از طرفی برای حفاظت از آخرین هدیه الهی و ذخیره عالم هستی تدابیر شدید تقیه و پنهان کاری را بکار ببندند، به ویژه که یکی از اوصاف و وظایف امام دوازدهم علیه السلام «القائم» بوده و برداشت همگانی این بود که حضرت حاکمان جور را سرنگون و حکومت عدالت اسلامی را برقرار می کند لذا دستگاه خلافت با تمام توان پی گیر سرنوشت حضرت علیه السلام بود.(2) اینجاست که حتی نام بردن حضرت ممنوع اعلام می شود (3) نهاد با یک حرکت جالب دستگاه حکومت را دچار سردرگمی کرد و از طرفی افکار سران شیعه را متوجه قطب عالم

ص:42

امکان ساخت. تلاش شبانه روزی وکلاء به ویژه سفیر اول انتشار خبر ولادت و زنده بودن حضرت، در میان اصحاب و شخصیت های برجسته اجتماع شیعه بود و از طرفی در برابر نامحرمان و گماشته های خلفاء تقیه، کتمان و سکوت، اصل کاری آنها بود، تا آنجا که دولت عباسی گمان می کرد امام عسکری علیه السلام بدون اینکه فرزندی از خود به جا بگذارد از دنیا رفته است.(1)

وقتی عبدالله بن جعفر حمیری و احمدبن اسحق قمی از عثمان بن سعید سفیر اول نام امام دوازدهم را پرسیدند، پاسخ شنیدند که: پرسش در این زمینه حرام است چرا که خلیفه خیال می کند ابومحمد (امام یازدهم) بدون فرزند از دنیا رفته است و اگر نام امام مهدی علیه السلام افشاء شود در جستجوی او برخواهد آمد.(2)

انگیزه ارتباطی: لزوم مراجعه به رهبر و پیشوای الهی در مسایل اجتماعی،

ص:43

دینی، فردی و… مورد سفارش عقل و قرآن و سنت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم است، حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم که دارای مقام نبوت و دریافت وحی و صاحب شریعت بود، دارای وظایف و شئوناتی بود مانند واسطه ی فیض الهی، حکومت، قضاوت، مرجعیت دینی و… با رحلت ایشان، وظایف مذکور تعطیل بردار نبود، عقل و نقل گواهی می دهند که نزدیکترین شخص به آن جناب عهده دار تداوم وظایف آن جناب باشد،(1) در همین راستا وحی الهی دستور نصب و معرفی امامان اهل بیت را صادر فرمود.

در این میان کسانی بودند که می خواستند میان دو ثقل مهم و گرانبها جدایی ایجاد کنند و امت اسلامی را نسبت به رفع نیازهای اساسی در وادی حیرت رها کنند، ائمه جهت فراهم شدن زمینه ی ارتباط نزدیک با مردم و رفع نیازهای اساسی دست به آفرینش و گسترش نهاد وکالت زدند.(2)

ارتباط و مراجعه شیعیان به نهاد وکالت بیشتر به خاطر امور زیر انجام می شد:

الف. مراجعه شیعیان و یا نماینده آنها جهت پرداخت اموالِ خمس، زکات، نذر و هدایا و مراجعه بینوایان جهت دریافت کمک های نقدی و غیرنقدی، البته در مواردی خود نهاد کمک ها را به مستحقان می رسانید.

مراجعه شیعیان برای پرداخت وجوهات به نزد معلّی بن خنیس وکیل امام

ص:44

صادق علیه السلام چنان چشم گیر بود که منصور عباسی وی را متهم به جمع اموال به منظور کمک به قیام نفس زکیه کرد(1). راوی می گوید خدمت امام هشتم علیه السلام بودم و هر چه اموال می آمد به منزل مفضل بن عمر(2) ارجاع می دادند.(3) امام عسکری علیه السلام پس از معرفی ابراهیم بن عبده به وکالت نیشابور می نویسد: و هر آنکس از شیعیان ما در آن ناحیه، که از انحراف به دور و طالب حق باشد، حقوق ما را به ابراهیم بن عبده بپردازد و او نیز به رازی (وکیل ری)(4)

ب. رسانیدن پرسش ها، نامه ها و درخواست ها و کسب تکلیف و پاسخ از محضر امام علیه السلام یا سروکیل.

ج. در مواردی هدف مراجعه کننده و یا پاسخ مشکل او در قالب نامه و یا ملاقات سروکیل ناحیه برآورده نمی شود و نیاز به ملاقات حضوری امام علیه السلام بود.

مشروح ارتباطات مردم توسط وکلاء در پاسخ از پرسش وظایف وکلاء ذکر

ص:45

می شود.

تنش زدایی از شیعیان:

برخی روایات بیان گر این مهم اند که گاهی ائمه مبالغی را همراه با یکی از اصحاب مورد اعتماد برای رفع نزاع های مالی شیعیان گسیل می داشتند. ابی حنیفه می گوید: با خواهرم به خاطر میراث مشاجره می کردیم که مفضّل بر ما گذشت، لحظه ای درنگ کرد سپس فرمود، داخل خانه شوید، میانه ما را با چهارصد درهم اصلاح کرد و آن مبلغ را از خود به ما داد ولی اضافه کرد که این مال از امام صادق علیه السلام است و به من دستور داده تا در این موارد خرج کنم.(1)

کسب تکلیف: سراسر عمر حکومت عباسی ها شاهد قیام های مردمی و علوی بود، محبان اهل بیت هرگاه در گوشه ای از بلاد اسلامی فرصتی برای قیام پیدا می کردند علیه خلافت غاصب قیام مسلحانه می کردند این قیام گاهی مورد تأیید امامان بود گاهی نبود چون ماهیت خود خواهانه داشتند، از همین روی شیعیان تکلیف واقعی خود را نمی دانستند که آیا هواخواه قیام باشند یا نظاره گر و در انتظار فرصت دیگر باشند.

نهاد وکالت به عنوان مرجع مردم، روشنگری می کرد و موضع امام علیه السلام در

ص:46

برابر قیام را بیان می کرد.

قیام مختار ثقفی، زیدالنار، نفس زکیه، صاحب زنگ، ابومسلم خراسانی، قرامطه و… نمونه قیام های بودکه برخی آنها مورد تأیید ائمه بود و برخی دیگر نه.

خدمت رسانی:خدمت رسانی به درماندگان و بیچارگان یکی دیگر از انگیزه ها و اهداف تشکیل نهاد وکالت بود امام هشتم علیه السلام برای پخش کمک در میان نیازمندان و اهل بیت خویش اقدام به فرستادن نماینده کرد (1) چنان که امام صادق علیه السلام نیز از در ماندگان شیعه دستگیری می کرد ابو جعفر خثعمی می گوید: امام صادق کیسه پول به من داد و فرمود به فلان مرد هاشمی بده و مواظب باش تا نفهمد که من این پول ها را داده ام.(2)

امام کاظم علیه السلام به عیسی قرظی که محصولات کشاورزی اش طعمه ملخ ها شده بود، صدوبیست دینار و بهای دو شتر را عطا کرد.(3) علی بن زید علوی

ص:47

می گوید: امام عسکری علیه السلام پولی به من داد و فرمود برای خودت کنیزی خریداری کن وقتی وارد منزل شدم دیدم کنیز سابق ام درگذشته.(1)

رهبری نهاد، به ابوهاشم جعفری که از خجالت تهی دستی خود را به امام نگفته بود، صد دینار به او فرستاد و طی نامه مرقوم فرمود: هرگاه حاجتی داشتی پروا مکن که به خواست خدا به مقصودت می رسی.(2)

آموزش معارف:

آموزش معارف ناب اسلامی در زمینه های عقاید، احکام، تفسیر و… زیر نظر امام علیه السلام نیز یکی از رسالت های نهاد و وکلای منصوبی بود، در عصری که بخش بزرگ امت اسلامی از دامان دانش اهل بیت دور افتاده بودند و در برابر موج شبهات و اندیشه های جدید که به خاطر پیش روی های مسلمانان مطرح می شد ناتوان مانده بودند، تبیین معارف اسلامی و دفاع از آموزه های اسلامی از جایگاه والای برخوردار بود.

ص:48

مبارزه با اندیشه های انحرافی:

مبارزه با اندیشه های انحرافی که در قلمرو شیعه بوجود آمده بود مسؤلیت نهاد را سنگین تر می ساخت، چنانکه سخت گیری های خلفاء بر امت اسلامی و محصور کردن ائمه علت اصلی این مشکلات بود. مشروح تلاش های علمی و ارشادی وکلاء و ایستادگی آن ها در برابر انحرافات و مدعیان دروغین وکالت و بابیّت در پاسخ از پرسشِ وظایف وکلاء و نواب بیان شده است.

آماده سازی غیبت:

و سرانجام یکی از اهداف اساسی آماده سازی شیعه برای ورود به عصر غیبت بود شیعه که در طول دو و نیم قرن با گرمای وجودی ائمه مأنوس بود، قطع یکبارگی این گرما بسیار دشوار و موجب ناسامانی های می شد لذا راه بردن کاروان شیعه بسوی ورودی صحرای غیبت از اهداف و وظایف رهبری و وکلاء بشمار می آید که مشروح آن در وظایف رهبری و وکلاء بیان می شود.

آیا در تاریخ و فرق اسلامی سازمان یا نهاد مشابه نهاد وکالت وجود داشته است؟

 امامت و رهبریت سیاسی امت اسلامی حقی بود که خدا و رسولش برای امامان اهل بیت علیهم السلام داده بود از این رو امامان علیهم السلام در طول حیات خویش تا حد ممکن برای احقاق آن تلاش های فراوانی کردند یکی از آن تلاش ها ایجاد و احداث نهاد وکالت بود. گروه های سیاسی و قدرت طلبی در میان مسلمانان بودند که بخاطر انگیزه های سیاسی و انحرافی دست به شتکیل نهاد و

ص:49

سازمان زدند و چون منشأ الهی و دینی نداشتند محدود به زمان و مکان خاصی شدند و تنها نهاد وکالت امامان بود که تا وصول نتیجة نهایی به تلاش ادامه داد و جهت آگاهی از نهادهای مشابه نهاد وکالت به دو مورد اشاره می شود که طی آن تفاوت ها و تمایزات آن با نهاد وکالت امامان آشکار می شود.

اسماعیلیه و سازمان دعوت

در اواسط دورهء اموی فرزندان عبدالله بن عباس نیز مدعی امامت و خلافت شدند هر چند روز های نخست در پوشش حمایت از آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم فعالیت کردند ولی بعدها راه دیگر را پیمودند.

در حدود سال های (89 ق) محمد بن علی بن عبدالله بن عباس، مدعی شد که از سوی ابوهاشم عبدالله بن محمد بن حنفیه، عهده دار ایجاد تشکیلات مخفی و سّری دعوت شده است. این تشکیلات که موسوم به نهاد یا سازمان دعوت عباسی شد تا آغاز خلافت عباسیان (132 ق) به فعالیت خود ادامه داد.(1) بنابر نقل بلاذری و دیگران محمد بن حنفیه پس از مسموم شدن توسط سلیمان بن عبدالملک (خلیفه مروانی) و در راه بازگشت به مدینه به منطقه "حمیمه" فرود آمد وپیش از مرگ به جانشینی محمد بن علی بن

ص:50

عبدالله بن عباس وصیت کرد(1) و اسرار دعوت و تشکیلات مخفی را که برای مبارزه با امویان تأسیس کرده بود به او سپرد(2)، کار سازمان دعوت عباسی، آماده ساختن اذهان عمومی برای پذیرش حکومت بنی هاشم بود این کار توسط کسانی انجام می شد که به«داعی» موسوم شدند، گفته می شود که اصطلاح «دعوت» و «داعی» از ابوهاشم فرزند محمد حنفیه صادر شده بود.

محمد بن علی بن عبدالله بن عباس در سال های (100 ق) داعیانی را به خراسان اعزام کرد "میسره" را به عراق و گروهی از داعیان مانند محمد بن خنیس، ابوعکرمه سراج، ابومحمد صادق و حیان بن عطار را به خراسان فرستاد.(3) در سال (124 ق) با در گذشت محمد بن علی فرزندش ” ابراهیم امام" جانشین او شد و کار دعوت را تکمیل کرد.(4) در سال (128 ق) ابراهیم امام با ارسال پرچم سیاه برای داعیان و دستور انقلاب به ابومسلم خراسانی دعوت مخفی را وارد مرحله آشکار و نظامی کرد(5) درحدود سال های (130ق) بیشتر شهر های خراسان قدیم تا کوفه به تصرف ابومسلم درآمد. ابراهیم امام پس از دستگیری و پیش از کشته شدن به دست مروان بن محمد آخرین خلیفه عباسی در نامه ای به برادرش ابوالعباس، عبدالله بن محمد را جانشین خود ساخت. در سال (132 ق) کوفیان با ابوالعباس بیعت و سلسله عباسی بنا

ص:51

نهاده شد و مروان بن محمد کشته شد(1) سال (132 ق) نظام خلافت عباسی جانشین سازمان دعوت شد عباسیان سران دعوت را نیز مانند امویان از میان برداشتند و خلافت را موروثی کردند.

داعیان عباسی دارای سلسه مراتب ذیل بودند:

_ امام و رهبری اصلی،

_ داعی کبیر،

_ نقیب،

_ دعاة الدعاة،

_ و داعی(2) .

سازمان دعوت عباسی دارای یک ساختار هرمی بود که در رأس آن یک رهبر با لقب «امام» قرار داشت. پس از وی «داعی کبیر» که در کوفه مستقر شده بود و یک «شورای رهبریت دعوت» را تشکیل داده، داعیان خراسان را رهبری می کرد. در خراسان 12 نفر به تعداد نقیبان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در میان انصار یا نقبای موسی علیهم السلام در میان بنی اسرائیل، توسط بکیر بن ماهان برگزیده شده بودند(3) که «شورای مرکزی دعوت» را در مرو تشکیل دادند.

ص:52

سپس 12 تن به عنوان اعضا علی البدل (نظراء النقبا) و پس از آن یک مجلس 70 نفره، گروهی 60 نفره تحت عنوان «دعاة الدعاة» (مبلغ مبلغان) بودند که بر دعوتگران نظارت داشتند و در مرتبه بعد، داعیانی بودند که در هر شهر و روستا دعوت را دنبال می کردند.(1)

سازمان دعوت اسماعیلیان، دیگر نظام یا سازمان مشابه نهاد و نظام وکالت امامان معصوم بود که متأخر از سازمان عباسیان و نظام وکالت امامان، در جامعه اسلامی تأسیس شد.

اسماعیلیه یکی از فرقه های شیعه است که در اواسط قرن دوم پدیدآمد و سپس به گروه های منشعب شد، نام خود را از اسماعیل فرزند بزرگ امام صادق گرفته اند، از زمان مهاجرت محمد بن اسماعیل هفتمین امام اسماعیلیه(2) در(148 ق سال شهادت امام صادق) از مدینه به عراق و شیوه انتخاب پنهان زیستن توسط او تا قرن سوم (297ق) استقرارخلافت فاطمیان

ص:53

در مصر که اسماعیلیان نهضت واحدی را برپا کردند به«دوره ستر» یاد می شود در طول این دوره ای یک قرنی، بنظر می رسد رهبرانی در خفا و به استمرار برای ایجاد یک نهضت واحد و پویا فعالیت داشته اند این رهبران احتمالا امامان همان دسته ای بودند که با مرگ محمد بن اسماعیل از مبارکیّه(1) منشعب شده و تداوم امامت را با امامان مخفی ناشناس پذیرفته بودند، کوشش های پنهانی این رهبران عاقبت حدود (260 ق) نتیجه داد(2) و شبکه ای از داعیان اسماعیلی در بلاد اسلامی پدیدار گشت که تحت رهبری یک مرکزی گم نام مستقر در« سلمیه» بود(3) البته هویت واقعی این رهبران همچنان به گونه های مختلف کتمان می شد برای جلب حمایت بیشترین شمار از اسماعیلیان نخستین، رهبران مرکزی اسماعیلیه تا مدت ها به نام محمد بن اسماعیل که اعتقاد به امامت و مهدویت وی داشتند دعوت می کردند(4)و برای حفظ جان خود از تعرض عباسیان تقیه می کردند و به طور علنی ادعای امامت نمی کردند.

در سال های (261 ق) حمدان قرمط فرزند اشعث(5) اهل سواد کوفه دعوت

ص:54

اسماعیلیه را در نواحی اطراف کوفه و جنوب عراق آغاز و سازماندهی کرد داعیانی برای نواحی مهم معین کرد خود حمدان توسط داعی حسین اهوازی که از جانب رهبر مرکزی نهضت (شهر سلمیه) به عراق گسیل شده بود به کیش اسماعیلی در آمده بود.(1)

فعالیت حمدان بخشی از نهضت واحد اسماعیلیه بود حمدان به زودی پیروان زیادی پیدا کرد و به قرامطه اشتهار یافت و بعد ها قیام و پیروزی های علیه عباسیان به دست آوردند حمدان در (277ق) مکانی بنام «دارالهجرة» برای داعیان تأسیس کرد دعوت حمدان به تمام مناطق ایران، افغانستان، یمن و عربستان سرایت کرد حتی به هند و سند و شمال آفریقا رفت.(2) هر چند دعوت آنان در یمن و بحرین و شام و آفریقا بیشتر جنبه نظامی داشته و با شمشیر پیشرفته است.(3)

در سال (286 ق) عبیدالله مهدی به رهبریت مرکزی اسماعیلیه در سلمیه رسید و اعلام کرد که دیگر در انتظار رجعت محمدبن اسماعیل نیست بلکه مدعی شد خود و اجدادش امام بودند لذا بعد ها حمدان با مرکز رهبریت دعوت (شهر سلمیه) قطع رابطه کرد که پس از آن ناپدید شد.

اسماعیلیان نخست از جمله حمدان تا (286 ق) محمد بن اسماعیل را

ص:55

هفتمین و آخرین امام می دانستند که منتظر ظهور او بودند بعدها اسماعیلیه معتقد شدند که رهبری مرکزی اسماعیلیه در دورهء بین امام صادق تا عبیدالله مهدی دست «امامان مستور» بوده که آن امامان مستور خودشان بوده (قائم) و واسطه آن ها (حجت) بوده.

عبیدالله مهدی آخرین این رهبران در (296 ق) خلافت فاطمیان را در شمال آفریقا و سپس مصر تشکیل داد اقامتگاه این رهبران مخفی، ابتداء اهواز، عسکرمکرم در خوزستان و سپس بصره و سپس شهر سلمیه در شمال سوریه بوده است سلمیه تا (289 ق) همچنان مرکز دعوت اسماعیلیه و اقامتگاه مرکزی نهضت بوده است.(1)

تا قبل از به حکومت رسیدن خلفای فاطمی، خط امامت ائمه اسماعیلیه کاملا روشن است محمدبن اسماعیل، امام هفتم دور ششم است که بعدا به عنوان قائم و ناطق هفتم ظهور خواهد کرد اما عبیدالله المهدی، مقام مهدویت را برای محمدبن اسماعیل انکار نمود و مدعی امامت برای خود و پدرانش شد.(2)

اسماعیلیان، نخستین نهضت شان را «دعوت» یا «دعوت هادیه» می نامیدند(3) در دوره فاطمیان نیز همین اصطلاح را بر دعوت خود اطلاق می کردند و از استعمال نام اسماعیلیه پرهیز می کردند نخستین گروه های

ص:56

اسماعیلی در محیط شیعیان امامی در جنوب عراق، خاصه کوفه که در آن خطابیّه(1) و غلات فعالیت داشتند ظاهر شدند ولی اسماعیلیان فاطمی ابوالخطاب را به عنوان یک ملحد طرد و منکر هر نوع ارتباط اسلاف خود با او شدند.(2) امامان فاطمی پس از رسیدن به قدرت فعالیت شان را متوقف نساختند سازمان دعوت و شبکه داعیان را در داخل و خارج قلمرو فاطمیان گسترش دادند.(3)

دعوت اسماعیلیه در قرن سوم به گسترش خود ادامه داد و تا ماوراء النهر رسید.(4)

سلسله مراتب سازمان دعوت اسماعیلی و ترکیب شکلی آن در متون مربوطه، متفاوت گزارش شده:

در دوره ی ستر، امام قایم، محمد بن اسماعیل دوازده حجت داشته که نمایندگان و نواب عالی او بوده و در مرتبه پایین تر از حجت ها سلسله مراتبی از داعیان وظایف مختلفی را در امر بلاغ انجام می دادند.(5) امام در قلّه

ص:57

سازمان دعوت اسماعیلی قرار دارد.(1) واژه داعی هر چند به وسیله گروه های مختلف مسلمانان نسبت به مبلغان دینی و سیاسی شان به کار رفته اما اسماعیلیه کاربرد وسیع تری از آن به دست می دهد داعیان ایالات هر چند مستقل بودند اما مکاتبات زیادی میان دعوت محلی در هر منطقه و سازمان مرکزی دعوت در پایتخت فاطمیان برقرار بود همین حالت میان حجت و داعیان مرتبه ی پائین در ایالات و امام و باب او وجود داشته است.(2)

از نظر اسماعیلیان هر سال که 12 ماه دارد، جهان نیز 12 بخش (جزیزه) دارد در هر جزیزه داعی الدعات یا حجت جزیزه مستقر می شود و چون ماه30 روز است هر کدام 30 داعی نقیب (نقیب لاحق ید) برای مساعدت دارد و چون یک شبانه روز 24 ساعت 12 ساعت شب 12 ساعت روز است پس با هر داعی نقیب دوازده داعی به صورت ظاهر و شناخته شده و 12 داعی مخفی ناشناخته است پس در هر جزیزه ی بیش از 720 داعی در کنار داعی الدعات مشغول تبلیغ اند.(3)

سازمان دعوت در عصرخلیفه ششم فاطمی «حاکم» که توجه خاصی به امور دعوت و تعلیم داعیان فاطمی داشت، وارد مرحله پیچیده تر شد، وی دارالعلم

ص:58

(دارالحکمه) (1)را برای این منظور در (395 ق) تحت ریاست داعی الدعات بنیاد نهاد.(2) قاضی القضاة اغلب سمت داعی الدعات را داشت (یعنی ریاست اجرایی سازمان دعوت و مسؤلیت انتخاب داعیان مناطق) باب یا باب الابواب مترادف واژه داعی الدعات است که به شخص امام بسیار نزدیک است و زیر نظر مستقیم امام، مسئول، اداره امور عالیه و طرح سیاست های کلی دعوت بود که با کمک چندین دستیار عمل به وظایف خود می کرد باب از میان عالم ترین و متقی ترین اسماعیلیان واجد شرایط توسط شخص امام انتخاب می شد.(3)

داعیان مناطق «دعوت هادیه» نامیده می شدند.(4)

داعی یکی از مراتب دعوت اسماعیلیه بود که بالاتر از مرتبه مأذون و پایین تر از مرتبه حجت بود.(5)

داعیان سه طبقه بودند: داعی بلاغ، داعی مطللق و داعی محدود (محصور) گاهی به داعی اصطلاح (جناح) هم به کار رفته است داعیان به کمک دستیارانی فعالیت می کردند که «مأذون» نامیده می شدند. مأذون دو قسم می شد مطلق و محدود (مُکاِسر)

مأذون مطلق دستیار اصلی داعی بود. اجازه و اذن داشت تا از تازه واردان به جماعت اسماعیلیه عهد یا میثاق بگیرد و مقررات را به آن ها آموزش دهد

ص:59

وظیفه مُکاِسر شناسایی افراد جهت ورود به جماعت اسماعیلیه بود داعیان مأذون هارا تعلیم می دادند(1) داعیان در دارالعلم قاهره تعلیم و سپس اعزام می شدند(2) اسماعیلیان عادی که مقامی در تشکیلات نداشتند مستجیب نامیده می شدند.(3)

از مجموع آنچه گفته شد می توان سلسله مراتب سازمان دعوت اسماعیلی را این گونه خلاصه کرد:

_ امام (قائم)

_ حجّت (باب؛ باب الابواب؛ داعی الدعاة)

_ داعی نقیب (داعیان مناطق؛ جناح)

_ داعی مشهور (معروف و شناخته شده)

_ داعی مخفی (مجهول و مخفی و ناشناس)

_ داعی بلاغ

_ داعی مطلق

_ داعی محدود (محصور)

_ داعی مأذون

_ داعی مکاسر

_ مستجیب (فرد عادی اسماعیلی)(4)

ص:60

اباضیه و سازمان کتمان

اباضیه که یکی از فرقه های انشعابی از خوارج می باشد نیز سازمان و تنظیم سرّی شبیه تشکیلات دیگر مذاهب و فرقه ها داشته است.

این فرقه که تقیه را جایز می داند معتقد به «مسالک الدین» هستند یعنی نقش و حضور امت در حیات اجتماعی و دینی جامعه را در چهار مرحله ترسیم می کنند.

الف- ظهور

زمانی در جامعه اسلامی قوانین شرع مقدس جاری و سرنوشت جامعه ی اسلامی دست خود امت اسلامی باشد و استبداد و اشغال و حکومت اجنبی در کار نباشد.

ب- دفاع

زمانی که دشمن بیگانه بر امت و جامعه اسلامی سیطره یابد دفاع و انقلاب تحت امر «امام دفاع» واجب است.

ج) شراء

زمانی که بیگانه بر امور امت اسلام تسلط یابد و امت اسلامی از قیام و حمایت «امام دفاع» سستی کنند، در این زمان اگر تعداد قیام کنندگان به چهل نفرهم برسد انقلاب واجب است منتهی انقلاب به شکل یک تنظیم و تشکیلات باشد و این تنظیم شرطی دارد که تنها فدائیان و از خودگذشتگان شایستگی آن را دارند.

ص:61

د) کتمان

زمانی که حتی تعداد محدودی هم برای قیام و دفاع وجود نداشته باشد باشد تنظیم و تشکیلات یا سازمان کتمان (حلقه عزّابه) ایجاد شود که طی آن مؤمنان از یاری ظالمان خود داری کنند و قلب خود را سرشار ایمان کنند و به نشر معارف و فرهنگ اسلامی بپردازند.

عزابه- هیئت و تشکیلاتی با اعضای محدودیت است (10 تا 16 نفر) که از بهترین های علمی و شایسته ی شهر گردهم می آیند و بر شئونات دینی و علمی و اجتماعی جامعه ی اباضی نظارت می کنند.

عزابه در عصر کتمان به مثابه ی امام است.

هیئت عزابه از میان خود، شیخ و پیشوای انتخاب می کنند که «شیخ العزابه» نام دارد و حکم و دستورش بر همه لازم است.

مرکز عزابه مساجد است و جلسات آن به صورت سرّی و محرمانه تشکیل می شود.

سلسله مراتب حلقه ی عزابه قرار ذیل است:

1- شیخ العزابه- عالم ترین با شخصیت ترین و توانا ترین افراد حلقه است

2- مستشار - چهار نفرند و ملازم شیخ عزابه است.

3- امام- پیش نماز در جماعت که می تواند یکی از اعضای مستشار باشد.

4- مؤذن- مسئول اذان و اقامه نماز.

5- وکلاء اوقاف- دو عضواند که بر امور وقف و ضبط واردات و صادرات نظارت دارند.

6- معلمان که سه عضو یا بیشتراند و بر امور آموزش اشراف دارند.

7- حقوق اموات _ که چهار یا پنج عضوند و بر حقوق اموات اشراف دارند

ص:62

مانند غسل و کفن و دفن وصایا و …

مطالعه مشروح وظایف حلقه ی عزابه نشان می دهد که دولتی هستند در دل دولت و شیخ عزابه در جامعه ی اباضی مانند امام عادل می ماند که اداره ی جامعه را در عصر کتمان عهده دار است.(1)

ص:63

ص:64

 ساختار و شبکه ی تشکیلاتی نهاد وکالت، چگونه بوده است؟

 از بررسی روایات به ویژه بعد از امام صادق علیه السلام و اهداف نهاد وکالت و شرح وظایف وکلاء و نیز از مطالعه ی شیوه عملکرد کارگزاران ائمه علیهم السلام، بدست می آید که دستگاه وکالت دارای سازماندهی بسیار منظم و پنهان بوده است.

دورنمای ساختار نهاد وکالت را می شود به یک هِرَمی تشبیه کرد که در رأس آن خود امام معصوم علیه السلام قرار داشت، و به ترتیب که به سمت قاعده پائین می آمد باب ها، وکلای ارشد، سروکیل ها، وکیل های ناحیه و وکیل های کارگزار (مرتبط با مردم و در خط پایانی قاعده هِرَم) حضور داشتند، شماری از وکیل هایی بودند که به صورت دوره گرد همواره خط پیوستی میان مرکز و سایر مناطق بودند،(1) این جا به توضیح کوتاهی کادرهای اجرایی نهاد وکالت بسنده می شود.

رهبری نهاد وکالت _ ریاست و رهبری نهاد را در هردوره امام قائم همان

ص:66

عصر عهده دار بود، چنانکه امام معصوم علیه السلام نخستین مؤسس و آخرین مرجع نهاد بود، امام علیه السلام به مثابه قلب در تاروپود مجموعه وکالت نیرو و توان می بخشید و این نهاد را از آفات و تباهی ها نگه می داشت، تا آنجا که امام کاظم علیه السلام از درون زندان، امام رضا علیه السلام از راه دور خراسان، امام جواد علیه السلام و امام هادی علیه السلام از پشت حجاب و حصار امنیتی به رهبری و حفاظت نهاد پرداختند حتی امام عصر از پشت پرده غیبت تا روزی که وجود نهاد لازم و کارآمد بود نسبت به رهبری و تشکل نظام وکالت لحظه ی کوتاهی نفرمود.

باب، سروکیل _ رهبری نهاد بخاطر محدودیتِ تماس مستقیم با مراجعه کننده ها، نخستین خط ارتباطی میان خود و مردم را پی ریزی کرد، اهل فن از این حلقه ی تشکیلاتی به باب،(1) وکیل اصلی،(2) وکیل مطلق،(3) سروکیل، وکیل ارشد و معاون امام علیه السلام تعبیر کرده اند.(4)

سِمت باب و سروکیل دارای اهمیت ویژه ای بود چون از یک سو با وکلاء ناحیه و انبوه مردم در تماس بود و از سوی دیگر با شخص امام علیه السلام در

ص:67

شرایطی که حکومت های وقت اقدام به سختگیری می کردند ایجاد رابطه با هر دو سو بسیار مشکل می شد.

از آنجا که از انگیزه ها و اهداف تأسیس نظام وکالت، ارشاد، آموزش دینی، پاسخگویی به شبهات دینی، ترویج فرهنگ اصیل اسلام و اهل بیت و… بود بنابراین باب ها و سروکیل های ائمه نخبگان و اشخاص شایسته و بهره مند از آگاهی های لازم بوده اند.

عبدالرحمن بن حجاج از وکیل های سرشناس امام ششم، هفتم و هشتم علیه السلام است، که امام علیه السلام به وی می فرمود: با اهل مدینه به بحث و مناظره و گفتگو بپرداز دوست دارم مانند تو در میان مردان شیعه (زیاد) باشد.(1)

مفضّل بن عمر جعفی، وکیل اما ششم و هفتم علیه السلام که باب نیز بوده است، در برابر ابوالخطاب که راه انحراف را در پیش گرفته بود ایستاد، امام صادق علیه السلام در توصیف او فرمودند: فانه لا یقول علی الله و علیّ الّا الحق.(2) امام هشتم علیه السلام در پاسخ به درخواست «علی بن مسیب» که می گفت: به علت دوری راه نمی تواند خدمت امام برسد؛ فرمودند به زکریابن آدم که نسبت به دین و دنیا امین است مراجعه کنید(3) سفیر اول برای اداره نهاد سرکیل سرشناس را در

ص:68

خدمت گرفته بود (احمدبن اسحاق، محمد قطان و حاجز وشاء)(1) شیخ طوسی طی نقل روایتی خاطر نشان می کند که ده نفر زیر نظارت سفیر دوم (تنها در بغداد) مشغول بکار بودند که یکی از آنها حسین بن روح بود که بعدها سفیر سوم شد.(2)

حسین بن روح نیز که سروکیل بود و بعدها سفیر و نایب خاص شد، بر اساس شبکه منظمی، وکلای نواحی مختلف را زیر نظر داشت، مانند محمدبن جعفر اسدی که خود ناظر بر وکلای دیگر نواحی ایران بود.(3)

وکیل ناحیه _ هر کدام از مناطق و نواحی دوردست که دارای بخش ها و آبادی های زیادی بودند، یک وکیلِ ناحیه داشت که شماری از کارگزاران محلی زیرنظر او به انجام وظایف می پرداختند، گاهی می شد که یک منطقه به خاطر گستردگی و جمعیت زیادش دارای چند وکیل ناحیه باشد.

«اخبار تاریخی متعدد نشان می دهد که وکلاء، شیعیان را بر مبنای نواحی گوناگون به چهار بخش بزرگ تقسیم کرده بودند. نخست ناحیه بغداد، مدائن، سواد و کوفه. دوم، بصره و اهواز، سوم، قم و همدان، چهارم، حجاز، یمن و مصر.(4)

سلسله مراتب تشکیلات نهاد وکالت از محتوای روایات به خوبی قابل ردیابی است بعنوان مثال، در روایتی که امام هادی علیه السلام به وکلاء دستورالعمل

ص:69

صادر فرموده اند، معلوم می شود علی بن بلال وکیل محلی بوده و علی بن حسین بن عبدربه صاحب مقام وکالت ناحیه بوده و امام علیه السلام ابوعلی بن رشید را که دارای شایستگی لازم است به جای بن عبدربه وکیل ناحیه قرار می دهد، و از آنجا که علی بن بلال نیز از کارآیی و احترام ویژه در ناحیه بومی خود برخوردار بوده به وکالت ناحیه ارتقاء می یابد.(1)

در گزارشی که نجاشی در شرح حال محمدبن علی بن ابراهیم بن محمد همدانی می آورد، روشن می شود که مناطق بزرگ و پرجمعیت چند وکیل داشته که این وکلاء به وکیل ناحیه مراجعه می کرده اند. در یک زمان قاسم بن محمد علی بن ابراهیم (که خودش پدرش و جدش وکیل همدان بودند) ابوعلی بسطام و عُزیربن زُهیر هر سه وکیل بودند و مشترکاً به حسن بن هارون همدانی مراجعه و از او دستور می گرفتند.(2)

از نقل کشی بدست می آید که جدّ دومِ قاسم بن محمد یعنی ابراهیم بن محمد همدانی وکیل ناحیه امام هشتم علیه السلام و امامان بعدی او بوده که وکیل های کارگزار زیرنظر او بوده اند؛(3) محمدبن جعفر اسدی کوفی

ص:70

(ابوالحسین) که دارای کتابی بنام (الجبرو الاستطاعة)(1) بوده است از وکلای نواحی در ری بوده است.

محمدبن قطّان که در چهره لباس فروشی انجام وظیفه می کرد وکیل سفیر بود که وکلاء درجه سوم وجوهات و نامه ها را توسط او مخفیانه بدست وکیل اصلی می رسانیدند.(2)

به گفته ی مرحوم کلینی جعفربن ابراهیم سرپرست وکلای یمن در عصر امام دوازدهم علیه السلام بوده است.(3)علی بن حسین یمانی نیز در زمان سفیر اول وظیفه ی تماس میان وکلاء یمن را با مرکز نهاد داشته است.(4)

وکلاء کارگزار _ آخرین حلقه ی نظام وکالت که در خط پایانی قاعده هِرَم قرار دارد همان وکیل های اند که مستقیماً با توده های مردم سروکار دارند، دریافت وجوهات، نامه ها، پرسش ها و… از وظایف مهم این رَدّه می باشد. چنانکه حمل ونقل و پرداخت آنها به امام علیه السلام یا وکلای ارشد و باب ها و نیز دریافت پاسخ ها و رسانیدن آن به اهالی منطقه نیز از وظایف عمده این گروه بوده است.

محمد که پدرش (ابراهیم بن مهزیار) وکیل کارگزار در اهواز بوده نقل

ص:71

می کند: پس از درگذشت امام عسکری علیه السلام (نسبت به امر امامت) مشکوک بودم، نزد پدرم اموال زیادی جمع شده بود، روزی با هم سوار کشتی شدیم تا احوال را به مرکز ببریم میان راه پدرم مریض شد و بعد از وصیّت در مورد حفظ اموال، درگذشت، وقتی بغداد رسیدم شخصی با نامه ای که از تمام موجودی های نزد من خبر می داد آمد اموال را تحویل او دادم، چند روز بعد (توقیعی) صادر شد مبنی بر اینکه ای محمد شما را بجای پدرتان منصوب کردیم.(1)

قطب راوندی، روایتی نقل می کند که دست کم سه حلقه نظام وکالت را به روشنی مشخص می کند وقتی به مرو برمی گردد محمدبن حصین کاتب که وکیل کارگزار بوده،(2) از سرنوشت حضرت حجّت علیه السلام از او می پرسد. محمد آنچه مشاهده کرده بود باز گفت، کاتب از او درباره تحویل اموال مشورت خواست محمدبن یوسف، حاجزبن یزید(3) را به او معرفی کرد، کاتب دوباره پرسید آیا بالاتر از حاجز نیز کسی هست؟ محمدبن یوسف گفت بلی و آن شیخ (سفیر دوم احتمالا) است.(4)

ص:72

طبق ظاهر این روایت محمد کاتب وکیل کارگزار و مرتبط با مردم؛ حاجزبن یزید وکیل ارشد و مرجع و شیخ همان باب و سفیر مرتبط با شخص امام علیه السلام است.

از این گونه وکلاء به نایب شخصی نیز تعبیر کرده اند.(1)

وکلاء سیّار _ از لابلای روایات و نوشته های تاریخی برمی آید که رهبری نهاد به خاطرِ حفظ یک پارچگی نهاد و هماهنگی کارِ وکلاء و رسانیدن اطلاعات ضروری و حیاتی، اقدام به نصب وکلایی دوره گرد کرده باشد این وکلاء ضمن سرکشی از مناطق شیعه و نظارت بر کار وکلای نواحی و وکلاء کارگزار، گزارش آخرین وضعیّت مرکز نهاد را به وکلاء و گزارش وضعیت نواحی را به مرکز می رسانیدند. از روایتی که کشی نقل می کند می توان اسامی سه تن از وکلای سیّار و رابطین امام جواد علیه السلام را بدست آورد. احمدبن محمدبن عیسی قمی می گوید: امام علیه السلام ضمن تمجید از ابویحیی زکریابن آدم وکیل قم، یادآور شدند که؛ به اموال موجودی نزد وی نیاز است. عرض کردم زکریا به شما پیام داد که اختلافات میان «میمون» و «مسافر» علت تأخیر در ارسال اموال شد، امام فرمودند: نامه مرا به او برسان و دستور بده تا اموال را بفرستد.(2)

ص:73

از ظاهر این روایت برمی آید که «میمون» و «مسافر» هر کدام خواهان دریافت مال برای ارسال به محضر امام بودند که امام برای روشن شدن تکلیف وکیل قم، رابط سومی (احمدقمی) را گسیل می دارد.

اسحاق بن اسماعیل نیشابوری از جانب امام یازدهم علیه السلام مأموریت پیدا می کند تا پیام شانرا به وکلای نواحی متعدد برسانند، از جمله به محمدبن موسی نیشاپوری، ابراهیم بن عبده، بلالی، محمودی و دهقان وکیل بغداد.(1)

سفیر دوم، جعفربن محمدبن متّیل را به ناحیه واسط گسیل می دارد تا با حسن صیدلانی وکیل مقیم آنجا دیدار کرده و وسایل مورد نیاز را تحویل او دهد.(2)

ص:74

مسأله ی وکیل رابط یا رسول امام بودن، نزد اهالی نواحی شیعه نشین، شناخته شده بود تا آنجا که حلّاج وقتی وارد قم می شود، اعلام میدارد که رسول و وکیل امام علیه السلام است.(1)

 نهاد وکالت کدام مناطق و سرزمین های اسلامی را زیر پوشش داشت؟

 نهاد وکالت در عصر امام صادق علیه السلام و از مدینه آغاز بکار کرد، در آن عصر که پیروان اهل بیت علیه السلام و مناطق مسکونی آنها رو به فزونی بود، نهاد وکالت نیز به موازات آن گسترش پیدا می کرد. در طول امامت امام موسی کاظم علیه السلام نهاد، نیرومندتر و گسترده تر شد و در عصر امام هشتم علیه السلام مرزهای شبه جزیره را در نوردید و تا آخرین مناطق سرزمین اسلام گسترش یافت تا آن جا که مرکزیت نهاد به مرو خراسان منتقل شد، در دوره بیست سال امامت امام هادی علیه السلام با مرکزیت سامراء نهاد وکالت به یک تشکیلات کاملا نظام مند و نیرومندتر از یک دولت درآمد تا در عصر غیبت صغری که به پایان رسالت خود نزدیک می شد با انتقال حضرت حجت به مدینه مرکزیت به همان جایی برگشت که سربرآورده بود.

ص:75

هر چند آثار روایی و تاریخی از تک تک مناطق زیر پوشش نهاد گزارش نمی دهند ولی از روی قراین می توان ادعا کرد که تمام مناطق شیعی با رهبری و نهاد در ارتباط بوده اند.

در اینجا گزارش کوتاهی از جغرافیای نهاد در چهار مرحله ای مرکزیت مدینه، مرو، سامراء و بغداد ارایه می شود. نکته درخور یادآوری این که، مناطقی که در جغرافیا و قلمرو نهاد وکالت بیان می شود، به این معنی نیست که حتماً در آن منطقه وکیل نیز مشخص شده باشد، بلکه مراد این است که مردم آنجا با نهاد ارتباط داشته اند و از آن جا که پرداخت خمس و زکات و فراگیری احکام و طرح پرسش های مذهبی از مسایل مورد سفارش اهل بیت و از وظایف اولی پیروان آنهاست می توان ادعا کرد که قلمرو نهاد به گستردگی تمام اقلیم های است که مذهب شیعی آنجا پیروان داشته است. در این گزارش تنها به روند توسعه و انتشار نهاد پرداخته می شود یعنی مشخص می شود که نضج و رشد نهاد در چهار مرحله مرکزیت تا کجا و تا کدام مناطق بوده است. پس در هر منطقه تنها از نخستین وکیل یا ارتباط آنجا با نهاد سخن گفته می شود نه از تمام وکلاء آنجا در طول عمر نهاد.

مرکزیت مدینه (امام صادق و کاظم‡) علیهما السلام

_ مدینه: مدینه خواستگاه نهاد، از عصر امام صادق علیه السلام تا آخرین روز زندگی نهاد، میزبان وکلاء برجسته نهاد بود پس از انتقال مرکز نهاد به مرو بار دیگر در عصر امام جواد علیه السلام میزبان رهبری شد و پس از انتقال مرکز به سامراء بار سوم میزبان آخرین رهبر نهاد شد.

مفضّل بن عمر جعفی، معلی بن خنیس، نصربن قاموس(قابوس)

ص:76

لخمی(قابوسی)(1) و… وکلاء امام صادق و کاظم علیهما السلام در عصر مرکزیّت مدینه بودند.(2)

_ مکه: مهم ترین شهر و مکان عبادی و محلّ اجتماع افکار و مذاهب گوناگون و قلب حجاز است مکه مکرمه همواره محور توجه نهاد وکالت بود، خالدبن نجیح وکیل امام کاظم علیه السلام درمکه بود.(3)

_ کوفه: مردم کوفه طعم عدالت امام علی علیه السلام را چشیده بودند و لذا همواره میزبان انجمن دوستان اهل بیت بوده است، ابوالخطاب اسدی رابط امام صادق علیه السلام و عبدالرحمن بن حجاج کارگزار امام کاظم علیه السلام درنواحی کوفه بوده اند.(4)به وکالت حیّان بن سراج از جانب امام کاظم علیه السلام در کوفه تصریح شده است.(5)

ص:77

_ بغداد: شکل گیری بغداد به عنوان پایتخت بدست منصور عباسی بود، عبدالرحمن ابن حجاج وکیل امام صادق و کاظم علیهما السلام و علی بن یقطین و پدرش هوادار این دو امام در دولت منصور و مهدی به پایتختی بغداد بودند، زیادبن مروان قندی وکیل امام کاظم علیه السلام در بغداد بود.(1)

_ واسط، حسین بن قیامای واسطی از یاران پرتلاش امام کاظم علیه السلام در واسط بود، آخرین وکیل نهاد در این منطقه ابوعبدالله بن جنید در عصر سفراء حضرت حجت علیه السلام بوده است.(2)

_ مصر: از شهرهای اسلامی که میزبان فرماندار حکومت عدل امام علی علیه السلام بود، مورد توجه نهاد وکالت قرار داشت، عثمان بن عیسی رواسی وکیل امام کاظم علیه السلام در مصر بوده است(3) معلی بن خنیس وکیل امام صادق علیه السلام به مصر رفت وآمد داشت.(4)

_ ری: یکی از شهرهای باستانی ایران و باسابقه طولانی ارتباط با اهل بیت علیهم السلام سرزمین ری می باشد، مفضّل بن عمر می گوید: دو مرد خراسانی از اصحاب امام صادق علیه السلام در راه عزیمت به مدینه با هدف رسانیدن اموال اهالی

ص:78

خراسان به امام علیه السلام وارد ری شد و مردی از اصحاب امام صادق علیه السلام دوهزار درهم به آنها می دهد تا خدمت امام علیه السلام برسانند.(1)

_ خراسان: خراسان که منطقه مهم و بسیار دور از مرکز نهاد و با آبادی های بسیار بود تا حدودی زیر پوشش نهاد وکالت در این عصر بوده است، نقل بالا این معنی را تأیید می کند، ارتباط اهالی خراسان در ارتباط با نهاد وکالت به اندازه روشن بوده که منصور عباسی به هدف دستگیری یاران نهاد گماردگان خود را در لباس خراسانی های که وجوهات آورده اند می فرستد.(2)

گروهی از شیعیان مردی بنام ابوجعفر را همراه اموال و نامه ها خدمت امام صادق علیه السلام می فرستند که وقتی وارد کوفه می شود ضمن ملاقات ابوحمزه ثمالی از شهادت امام صادق علیه السلام نیز باخبر می شود.(3)

ص:79

مرکزیّت مرو خراسان (امام رضا)

در این دوره گسترش نهاد وکالت در عصر امام هشتم و نهم علیهما السلام موردنظر است، در آغاز این دوره علاوه بر مناطق پیشین نواحی دیگری نیز زیر پوشش نهاد وکالت قرار گرفت.

_ مرو و خراسان: با حضور رهبر نهاد مرو و نواحی آن زیر پوشش نهاد وکالت درآمدند. این ارتباط تا عصر غیبت کبری ادامه یافت.

_ نیشابور: شهری در مسیر عبور امام هشتم علیه السلام و نزدیک به مرکز نهاد، فضّل بن سنان(1) و ابراهیم بن سلامة(2) وکیل امام هشتم علیه السلام در نیشاپور بودند.(3)

- قم: قم یکی از مناطقی است که حضور شیعه در آن به درازای عمر اسلام است، اگر منطقه «ری» در عصر امام صادق علیه السلام با نهاد وکالت، ارتباط داشته، قم نیز چنین بوده است، ولی روایت و یا سندی که پیرامون ارتباط وکالتی باشد پیدا نشد، لذا آنچه مسلم است این است که در عصر مرکزیت مرو، قم دارای وکیل رسمی بوده است، عبدالعزیزبن مهتدی قمی،

ص:80

زکریابن آدم قمی از وکلاء امام هشتم علیه السلام در قم بوده اند.(1)

_ همدان: ابراهیم بن محمد همدانی سروکیل امام جواد علیه السلام در منطقه همدان بوده است ابوعلی بسطام بن علی و عزیزبن زهیر وکیل در همدان بوده اند.(2)

مرکزیّت سامراء (امام هادی و عسکری‡) علیهما السلام

اقامت بیست ساله امام هادی علیه السلام و شش ساله امام عسکری علیه السلام در سامراء در حقیقت زندانی شدن رهبری نهاد بود، دستگاه عباسی فعالیت و آمدوشد بیت رهبری علیه السلام را زیر زره بین گرفته بود اما رهبر آگاه به کمک یاران فداکار به حفظ و بسط این نهاد مقدس همت گماردند، در نتیجه مناطقی بیشتر زیر چتر نهاد درآمد.

_ سامراء: شهری که در سال 220 ق به دستور معتصم عباسی ساخته و پایتخت دستگاه حکومتی شد امام هادی علیه السلام یکی از یاران شایسته و پرتلاش خود (عثمان بن سعیدعمری) را به عنوان باب و خط ارتباطی خود با شیعیان برگزید، عثمان نیز در چهره و لباس روغن فروش به اجرای وظیفه پرداخت.(3)

_ مداین: شهری باستانی در کنار رود دجله و 40 کیلومتری جنوب بغداد با پیشینه سه قرن پیش از میلاد، مرکز حکومت ساسانی در (540 م) که طاق

ص:81

کسری و مرقد سلمان فارسی را در خود جاداده(1) بی گمان این شهر محل دیگر محبان اهل بیت نیز بوده است. حسین بن عبدربّه از جانب امام هادی علیه السلام به وکالت نواحی بغداد، مدائن و دیگر جاهای نزدیک به بغداد منصوب می شود که پس از وفات او ابوعلی بن راشد به دستور امام علیه السلام جانشین او می شود.(2) هنگامی که ابوعلی به دست متوکل عباسی شهید می شود عروة بن دهقان عهده دار اموال امام عسکری علیه السلام در آن نواحی می شود.(3)

_ قزوین: فارس بن حاتم بن ماهویه قزوینی در عصر مرکزیت سامراء وکیل ارتباطی ناحیه و مستقر در سامراء بود، مردم ناحیه ایران به ویژه قزوین به او مراجعه می کردند وی در سالهای پایانی امامت امام هادی علیه السلام به انحراف گرایید.(4)

_ آذربایجان: شواهد در دست است که آذربایجان دارای مناطق شیعه نشین بوده و قاسم بن علاء در این دوره وکیل نهاد در آنجا بوده است.(5)

ص:82

_ بیهق: سبزوار امروز

ابراهیم بن عبده وکیل امام عسکری علیه السلام که به دعا و دستور خاص او به وکالت نیشاپور و بیهق منصوب شد.(1)فضل بن شاذان نیشاپوری(2) نیز وکالت امام عسکری علیه السلام را در آن ناحیه عهده دار بوده که توسط خوارج مورد آزار و اذیت قرار می گیرد.(3)

_ طبرستان: سراسر مناطق شمال ایران گرایش های به خاندان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم داشتند و نهاد وکالت نیز در جای جای آن فعالیت داشت، به عنوان نمونه جعفربن شریف جرجانی اموال و هدایای مردم جرجان را خدمت امام عسکری علیه السلام می رساند.(4)

مرکزیت بغداد: (آغاز امامت حضرت حجت علیه السلام تا پایان غیبت صغری)

ص:83

سخت گیری ها و مراقبت های شدید دستگاه بر بیت امامت به هدف یافتن و شهید ساختن حضرت حجت علیه السلام و عوامل دیگر موجب غیبت حضرت شد، اما هیچگاه ابرهای تیره بی خبران و دنیاخواهان نتوانست مانع کار و تلاش خورشید امامت، شود، لذا حضرت حجت علیه السلام با بهره گیری از یاران و نوّاب خاص هم چنان به نگهداری و گسترش نهاد پرداختند. و مناطق زیر، تحت پوشش نهاد درآمد.

_ یمن: از آن جا که مردمان فرزانه یمن از دیرباز محبت اهل بیت را در سینه داشتند و پیشینه ی تشیع آنجا به صدر اسلام می رسد، طبعاً نهاد وکالت نیز در سالیان پیش از عصر غیبت آن جا حضور داشته ولی گزارش های تاریخ سند نهاد را از عصر غیبت می آورند.

جعفربن ابراهیم وظیفه سرپرستی وکالت را در عصر غیبت صغری عهده دار بوده، علی بن حسین یمانی نقش رابط بین او و سفیر را در بغداد به عهده داشت.(1)

_ اهواز و بصره: گرچه از گزارش های ضمنی بدست می آید که اهواز و بصره حتی در سال های نخستین تشکیل نظام با نهاد وکالت همکاری داشته است، عبدالله بن جندب از یاران امام صادق و کاظم و رضا بوده و در مناطق اهواز فعالیت داشته علی بن مهزیار اهوازی(2) از یاران امام هشتم نهم و دهم

ص:84

در سراسر اهواز و بصره در خدمت نهاد بوده،(1) ولی تصریح به وکالت خاندان مهزیار مربوط به عصر سفیر اول می شود، محمدبن ابراهیم بن مهزیار فرزند وکیل ناحیه است که به جای پدرش به مقام وکالت رسید.(2)

دیگر مناطقی که در عصر مرکزیت بغداد زیر پوشش نهاد بودند، منطقه دینور،(3) موصل،(4) آوه،(5) بلخ،(6)بخارا،(7) کابل(8) و دورترین نقطه در آفریقا (مغرب) بوده است.

 جایگاه و وظایف رهبرِ نهاد وکالت چه بوده است؟

 امام معصوم علیه السلام به عنوان رئیس و تنها سرپرستِ نظام وکالت دارای نقش حیاتی بود پایه گذاری، گسترش، هماهنگی و نگهداری نهاد از فروپاشی و نابسامانی بواسطه وجود امام علیه السلام بود. امام علیه السلام در راستای کارآمدکردن و تحققِ اهداف نهاد، وظایف و مسئولیت های زیر را انجام می داد:

ص:85

1. انتخاب، نصب و معرفی نوّاب و وکلاء:

با شناختی که امام علیه السلام از نیازمندی امت و از یاران و اصحاب شایسته ی خود داشت، بر طبق نیاز مناطق از میان اصحاب شایسته وکیل، نماینده و رابط اتخاب می کرد و برای آنها می فرستاد، چنانکه بر اساس شایستگی های مطلوب اقدام به نصب و تعیینِ وکیل خاص و باب می کرد.

امام هفتم علیه السلام مفضّل بن عمر جعفی را به عنوان مرجع معرفی می کند.(1)

امام نهم علیه السلام ابراهیم بن محمد همدانی را به جای یحیی بن ابی عمران وکیل قم منصوب می کند(2)

امام دهم علیه السلام ابوعلی بن راشد را به جای علی بن حسین بن عبدرّبه وکیل مدائن و بغداد تعیین می کند؛ وإنی قد أقمت ابا علی بن راشد مقام علی بن الحسین بن عبد ربه و من کان قبله من وکلایی و…(3)

امام عسکری علیه السلام عثمان بن سعید عمری را به عنوان وکیل خود معرفی

ص:86

می کند.(1)

در نامه امام علیه السلام به عبدالله بن حمدویه بیهقی درباره نصب ابراهیم بن عبده به عنوان وکیلِ نیشابور و بیهق چنین آمده:... و بعد، فقد نصبتُ لکم ابراهیم بن عبده لیدفع الیه النواحی و اهل ناحیتک حقوقی الواجبة علیکم، و جعلته ثقتی و أمینی عند موالیّ...(2)

امام علیه السلام در جمع شیعیانی که از سرزمین یمن خدمت شان رسیده بودند فرمود... اشهدوا علی انّ عثمان بن سعیدالعمری وکیلی و انّ ابنه محمداً وکیل ابنی مهدیکم.(3)

حضرت ولی عصر علیه السلام در تعزیّتی که به فرزند سفیر اول صادر فرمود چنین نوشت: … کان من کمال سعادته (عثمان بن سعید) ان رزقه الله تعالی ولداً مثلک یخلفه من بعده و یقوم مقامه بامره و یترّحم علیه…(4)

سرانجام با توقیعی برای علی بن محمد سمری پایان نیابت خاص و غیبت صغری و آغاز غیبی کبری را اعلام فرمود (فاجمع امرک و لا توص الی احد فیقوم مقامک بعد وفاتک فقد وقعت الغیبة التامّه...(5)

ص:87

یکی از گرایش های طبیعی انسان، این است که، بدون حجت و گواه سخن غیر را نمی پذیرد و از او پیروی نمی کند و فرمان نمی برد، به ویژه اگر با هم مساوی، هم عصر و هم شأن باشند. ائمه که در دل ها جا داشته و مردمان سخن شان را به جان می خریدند، برای ایجاد اعتماد و مقبولیت همگانی، به معرفی، توصیف و تمجید از وکلاء، باب ها و سفراء می پرداختند؛ و در موارد دیگر به افشاء چهره وکلاء دروغین و منحرفین می پرداختند. محمدبن سِنان زاهری خزاعی(1) باب امام صادق علیه السلام و وکیل ائمه است (امام کاظم و امام رضا و امام جواد علیهم السلام )(2) امام کاظم علیه السلام از کسانی که امامت فرزندش امام رضا علیه السلام را منکر می شوند (واقفه) به محمدبن سنان خبر می دهد و به او بشارت می دهد که از پیروان ائمه راستین خواهد ماند و او را با مفضّل مقایسه می کند: فقال (امام) لی: یا محمد یمدالله فی عمرک و تدعوا الی امامته و امامة من یقول مقامه من بمده؟ فقلت من ذلک جعلت فداک فقال: محمد ابنه قلت: بالرضی والتسلیم فقال کذلک و جدتک فی صحیفة امیرالمؤمنین علیه السلام أما انک فی شیعتنا ابین من البرق فی اللیلة الظلماء، ثم قال...(3)

ص:88

امام جواد علیه السلام می فرمود: خدا به خاطر رضایت من از او (محمدبن سنان) راضی باشد، او هیچگاه با من و پدرم مخالفت نکرد.(1)

مفضّل بن عمر جعفی باب امام صادق علیه السلام و امام کاظم علیه السلام و نیز وکیل آندو بود، بنابر مصالحی مفضّل با اشخاص گوناگونی مراوده داشت که در میان آنها افراد غیر شایسته و یا در ظاهر نامقبول بودند و این امر مردم را نسبت به او مشکوک ساخته بود، افکار عمومی شیعیان دنبال رأی و نظر امام علیه السلام بود تا وضعیت چنین شخصیتی روشن شود.(2)

هنگامی که «ابوالخطاب» از راه امامت منحرف شد، شیعیان عراق خواستار شخص شایسته ای به جانشینی او شدند، که امام صادق علیه السلام مفضّل را معرفی و در حق او چنین فرمودند: از او بشنوید و بپذیرید که او جز حق را

ص:89

به خدا و به من نسبت نمی دهد.(1)

هشام بن احمد می گوید: می خواستم از امام صادق علیه السلام درباره مفضّل بپرسم که پیش از طرح پرسش من حضرت فرمود: قسم به خدای یگانه، مفضّل بن عمر جعفی بنده نیکو و شایسته است او در شفقت و مهربانی مانند پدری است.(2) امام هفتم علیه السلام می فرماید: مفضّل محلّ انس و مایه آرامش جان من است تا آنجا که امام علیه السلام مراجعین را به مفضّل ارجاع می دادند اموال هدایا و نذورات را تنها از طریق او می پذیرفتند.(3)

امام جواد علیه السلام در نامه ای شخصیتِ ابراهیم بن محمد هَمَدانی را برای مردم همدان و وکیل های مقیم آنجا مانند نضر و ایوب معرفی می کند، تا به او اعتماد و اطمینان و همکاری کنند: ابراهیم همدانی می گوید امام علیه السلام برایم نوشت؛ حساب ها برایم رسید خدا از تو قبول کند از آن ها راضی باشد و آن ها را با ما در دنیا و آخرت قرار دهد… برای نضر نوشتم که از تو فرمان پذیرد و جایگاه ترا بر او یادآور شدم برای ایوب و دوستانم در همدان نیز نوشتم…(4)

امام هادی علیه السلام به عمروبن سعید مدائنی، در تعریف و توصیف ایّوب بن نوح وکیل برجسته ایشان در کوفه، فرمودند: اگر می خواهی به یکی از اهل

ص:90

بهشت نگاه کنی، به او (ایوب) نگاه کن.(1)

نواب خاص بخاطر غیبت امام و گستردگی فعالیّت و انجام موارد مهم بدست آنها، نیازمند تأییدات و تمجیدهای ویژه ای از جانب امام بودند، تا شیعیان اطمینان به ادعا و دستورات آنها داشته باشند لذا امام عسکری علیه السلام و امام دوازدهم علیه السلام و حتی امام هادی، در جاها و مناسبت های گوناگون به شناسانیدن و تجلیل و بزرگداشت نواب اربعه پرداخته اند.

امام هادی علیه السلام در بزرگداشت شخصیت اولین سفیر به اسحاق نیشابوری می فرمایند، فلا تخرجن من البلدة حتی تلقی العمری رضی الله عنه برضای عنه و تسلم علیه و تعرفه و یعرفک فانه الطاهرالامین الضعیف القریب منا و الینا، فکل ما یحمل الینا من شی من النواحی فالیه المسیر آخر عمره لیوصل ذلک الینا.(2)

نظیر همین سخن را امام عسکری علیه السلام فرموده اند: ابوعمرو (عثمان بن سعید) در زمان حیات و بعد از آن، امین و مورد اطمینان من است چنانکه مورد تایید پیش از من (پدرم) بوده است، آنچه بگوید و برساند از جانب من بوده است.(3)

ص:91

رهبری نهاد وکالت گاهی با توقیعات به معرفی چهره وکلا می پرداخت، احمدبن اسحق اشعری، ابراهیم بن محمد همدانی، احمدبن حمزة، حاجزبن یزید و شاء و… وکلایی از این دست هستند.(1)

2. برخورد با وکیل های منحرف و عزل آنها و مدعیان دروغین:

توضیح این بخش طی پرسشی جداگانه خواهد آمد.(2)

3. تعریف وظایف و قلمرو کاری وکلاء:

بعد از نصب و تعیین وکیل، ضروری ترین نیاز این است که وکیل بداند چه کارهایی را در کجا انجام دهد تا رسالت های مهم را ترک و کارهای بیهوده را انجام ندهد و همین طور به گونه ای کار کند که با منطقه کاری وکلاء دیگر برخورد نداشته باشد و یا مناطقی بدون وکیل و رابط نماند، رهبری نهاد در راستای تحقق این هدف اقداماتی انجام داده که به ذکر برخی آنها بسنده می شود. از آن جا که جمع وجوهات و دریافت امور مالی از وظایف عمده کارگزاران بود، دستور کاری ائمه نیز بیشتر همین مهم بود.

امام هادی علیه السلام وظیفه ابوعلی بن راشد را چنین تبیین می کنند… لیقبض حقّی و ارتضیتهُ لکم(3) و به ایوب بن نوح وظیفه می دهد که در کارهای ابوعلی مداخله نکند و در محدوده خود فعالیت کند(4) امام صادق علیه السلام برای

ص:92

عبدالرحمن بن حجاج وکیل ارشد وظیفه مناظره علمی با مخالفان را می دهد یا عبدالرحمن، کلّم اهل المدینة فانّی أحَبّ ان یری فی رجال الشیعه مثلک.(1) امام کاظم علیه السلام به علی بن یقطین وظیفه می دهد تا در دستگاه عباسی بماند و به بینوایان کمک کند.(2)

در زمان غیبت صغری که نوّاب اربعه جانشین ظاهری امامان بودند، به هر یک از وکلاء نواحی و کارگزار دستورالعمل جامعی صادر می کردند که در اصل از خود ناحیه مقدسه بوده است.

ابوعلی محمودی همراه جعفربن عبدالغفّار وقتی از جانب امام علیه السلام به وکالت دینور منصوب می شود، از جانب سفیر دستور کاری دریافت می کند که مربوط منطقه ری می باشد، یک ماه بعد از رسیدن به دینور دستور جدید امام علیه السلام می رسد که جهت انجام وظیفه ای وکالت به ری برود.(3)

مشروح سفارش های رهبری در بخش شرح وظایف وکلاء خواهد آمد.

در مورد تعیین محدوده قلمرو کاری وکلاء، تا آنجا که نیاز بود رهبری نهاد به روشنگری می پرداخت.

ایّوب بن نوح وکیل کوفه، گاهی از شیعیان نواحی بغداد که مربوط به قلمرو وکالت ابوعلی بن راشد بود، وجوه شرعی دریافت می کرد که موجب

ص:93

مشکلات و خلط امور می شد لذا امام هادی علیه السلام آن دو را از دخالت در قلمرو همدیگر منع و ارشادات لازم را مبذول داشتند.(1)

امام علیه السلام یکماه پیش از درگذشت وکیل ری پیشاپیش محمودی را که عازم دینور بود و خیال می کرد وکیل همان ناحیه است دستور داد که وقتی به ری وارد شد فلان کارها را انجام دهد.(2)

4. نظارت و حسابرسی:

یکی از اصول مدیریتی که تشکیلات را از نابسامانی ها، وآسیب ها و فروپاشی نگه می دارد، نظارت همیشگی رهبری بر روند کار دیگر اعضای زیردست است، هرگاه یک کارگزاری بداند که از او حساب پس می گیرند همواره در دایره کاری منظم و حساب شده برخورد می کند.

مخفی بودند نهاد وکالت و حساسیّت دشمن، این مهم را دوچندان می سازد، لذا رهبران نهاد وکالت به اعمال نقش نظارتی می پرداختند، اینجا به بیان چند نمونه بسنده می شود.

ابن مرازم از پدرش یا عمویش نقل می کند که می گفت: شاهد صحنه ای بودم که امام صادق علیه السلام وکیل خود را حساب رسی و مواخذه می کرد، وکیل وی پیوسته خیانت خود را انکار می کرد و سرانجام امام او را موعظه و حدیثی از جدش رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم را برای وی یادآوری کرد.(3)

ص:94

نظارت امام کاظم علیه السلام با استفاده از علم غیب شنیدنی است؛ پانزده روز پیش از وفات"خالدبن نجیح" نامه از امام علیه السلام به دست او رسید که؛ رابطه ات را با دیگران قطع و وجوهات شرعی موجوده را برایم ارسال کن و دیگر از کسی چیزی نپذیر.(1)

اشراف و مراقبت جدّی امام هشتم علیه السلام شیعه امامیه را از خطر انشعاب واقفیّه نگهداشت، انحراف گروهی از وکلای سرشناس امام کاظم علیه السلام نهادِ وکالت را دچار نابسامانی کرد که با تلاش امام علیه السلام مهار شدند. وی در حق واقفیّه فرمود: با سرگردانی زندگی می کنند و با کفر می میرند، مناظرات امام علیه السلام با سران وقف شنیدنی است.(2)

امام جواد علیه السلام روندکاری دورترین وکلاء ناحیه را زیرنظر داشت.

حضرت دو وکیل سیّار نزد زکریابن آدم وکیل قم می فرستند همین که

ص:95

ارسال گزارش به طول انجامید حضرت احمدبن محمد قمی را جهت پی گیری ارسال و نتیجه را دریافت می کند.(1)

معاشرت و هم نشینی «ایوب بن ناب» وکیل امام یازدهم در نیشابور، با برخی از غلّات و مفوضه، مورد اعتراضِ شیعیانی که گِرد فضل بن شاذان جمع بودند، واقع شد، در نتیجه گروهی از شیعیان به ایّوب بی توجهی کرده اموال شرعی را به او تحویل نمی دادند و این امر رفته رفته به نزاعی تبدیل می شد، ایّوب طی نامه از فضل بن شاذان و اطرافیان او به امام شکوه کرد، امام علیه السلام با اعزام «ابراهیم بن عبده» مشکل را حل کرد.(2)

با آغاز دوران غیبت صغری نقش نظارت پررنگ تر شد، در طول هفتاد سال، امام علیه السلام توسط صدور توقیعات و به مباشرتِ سفراء و ابواب، نهاد وکالت را، تحت کنترل داشت. به عنوان نمونه: محمدبن حسین صیرفی وکیل بلخ در سفر حج وجوهات دریافتی را که به صورت شمش طلا درآورده بود با خود داشت تا به سفیر سوم برساند، یکی از شمش ها در سرخس زیر ریگها جا می ماند، محمد صیرفی در مسیر راه وقتی متوجه می شود شمشی از مال های خود را بجای شمش گمشده می گذارد، وقتی بغداد می رسد و اموال را تحویل حسین بن روح می دهد، ابن روح شمش شخصی او را برمی گرداند و آدرس شمش گمشده را به او می دهد و می گوید که در سفر بعدی آنرا بیاورد و من را دیگر نخواهی دید، وقتی در سفر بعد محمد صیرفی

ص:96

آمد سفیر سوم درگذشته بود.(1)

5. معرفی امام بعدی و زمینه سازی ورود به عصر غیبت:

سخت گیری ها و برخوردهای خونین دستگاه عباسی با شیعیان و ائمه، نهایت تقیه را برای حفظ جان امام واجب می ساخت و این امر موجب می شد که گاهی امام بعدی آن طوری که شاید و باید به عموم مردم معرفی

ص:97

نمی شد و به انحراف و انشعاب شیعه می انجامید، لذا معرفی امام و نجات مردم از تفرقه و سردرگمی یکی از اهداف بلند نهاد بود، که بیشترین تلاش متوجه رهبری بود و در گام بعدی این مهم به دوش وکلاء بود،(1) دست کم در سه مورد جوّ اختناق موجب انشعاب در شیعه شد جریان اسماعیلیه، واقفیه و گروههای که بدنبال شهادت امام عسکری علیه السلام پدیدآمدند، اما در دیگر موارد تلاش پی گیر رهبری به طور کامل نتیجه بخش بود، در سه مورد مذکور نیز دامنه انشعاب مهار شد تمام گروه هایی که پس از شهادت امام عسکری علیه السلام پدید آمده بودند به محوریت حضرت حجت برگشتند چنانکه مذهب وقف در مدت کوتاهی به امامت امام رضا برگشتند و تنها اسماعیلیه آن هم بنا بر عواملی به انشعاب خود باقی ماند.(2)

اینجا گوشه هایی از فعالیت رهبری در تأمین این هدف بازخوانی می شود:

منصور عباسی به محمدبن سلیمان حاکم مدینه نوشته بود که: جانشین جعفربن محمد را گردن بزن(3) امام علیه السلام چهار نفر از جمله خود خلیفه را وصیّ پس از خود معرفی کرد، اما در باطن آنچنان با مهارت امام کاظم را جانشین

ص:98

و وصی اصلی خویش معرفی کرده بود که پس از شهادت شان هیچ سردرگمی ایجاد نشد حتی هادی عباسی نیز فهمید که جانشین اصلی، امام کاظم علیه السلام است و ایشان را تهدید به قتل کرد.(1)

امام کاظم علیه السلام مدت درازی از عمر خویش را در زندان بسر برد، نخست هادی عباسی آن جناب را زندانی کرد هارون چهار مرتبه حضرت را زندانی و از رفت وآمد و دیدار شیعیان با او جلوگیری کرد، هنگام شهادت کسی از شیعیان نزد وی نبود یحیی برمکی می گفت با شهادت امام کاظم علیه السلام کاری کرده ام که شیعیان نمی دانند امامشان زنده است یا مرده…(2)

اما رهبری نهاد با بهره گیری از کمترین امکانات، امام جانشین را معرفی کرد و خسارت ناشی از سردرگمی را در پایین ترین حد نگه داشت، بنیان گذار نهاد وکالت (امام صادق) سالها پیش به شیعیان خبراز امامت و شهادت امام هشتم علیه السلام و فضل زیارت قبر ایشان داده بود: یقتل حفدتی بارض خراسان فی مدینة یقال لها طوس من زاره الیها عارفاً بحقه اخذته بیدی یوم القیامة و ادخلته الجنة… تعلم انه امام مفترض الطاعة غریب شهید… همین شیوه را امام کاظم علیه السلام نیز در پیش گرفت.(3) و در مواردی که زمینه فراهم بود به معرفی خصوصی حضرت رضا علیه السلام نیز می پرداخت امام کاظم علیه السلام دست نصربن قابوس لخمی(4) را گرفته درون اتاقی می برد که امام رضا علیه السلام مشغول خواندن کتاب

ص:99

«جفر» بوده است، و به او می گوید این کتابی است که تنها نبّی یا وصّی به آن نظر می کند.(1)

حضرت کاظم علیه السلام به شصت تن از یاران که کنار قبر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم گردآمده بودند پس از اینکه به امامت خود از آنها اعتراف گرفت فرمود: این علی بن موسی بن جعفر است فاشهد انّه وکیلی فی حیاتی و وصّی بعد موتی حضرت علیه السلام وقتی در زندان بود (179_183) عملا اجرای امور خود را به حضرت رضا علیه السلام سپرد.(2)

از آن جا که خود امام هشتم علیه السلام تا مدتها فرزندی نداشت شیعیان خواستار معرفی امام بعدی بودند ابن قیامای واسطی به امام علیه السلام نوشت چگونه امام هستی؟ و حال آنکه فرزندی نداری؟ امام علیه السلام در پاسخ نوشت: و ما علمک انّه لا یکون لی ولد؟ و الله لا یَمْضی الایّام واللیالی حتّی یرزقنی ولداً ذکراً یفرّق به بین الحق والباطل.(3)

ص:100

حضرت جواد علیه السلام در دهم رجب 195 ق متولد و حضرت رضا در سال 200 ق روانه خراسان شدند در این مدت پنج سال، حضرت بارها امامت حضرت جواد علیه السلام را به یاران اعلام فرمود.(1)

امام جواد علیه السلام نیز در مناسبت های گوناگون رهبر آینده شیعه و نهاد وکالت را معرفی می کردند، در سال 220 ق وقتی از مدینه به سوی بغداد می رفت در پاسخ به درخواست کسانی که سراغ امام بعدی را می گرفتند فرمود: الامر من بعدی الی ابنی علیٍّ _ امر امامت پس از من از آن فرزندم علیّ (هادی) است(2)_ در بستر شهادت نیز به معرفی و نصب حضرت هادی علیه السلام پرداختند،(3) حضرت جواد علیه السلام هنگام شهادت در بغداد و حضرت هادی علیه السلام در جایی که هشت بهار عمرشان سپری شده بود در مدینه حضور داشتند، یکی از حاضران در مجلسی با حضور حضرت هادی علیه السلام می گویند ناگهان دیدم حضرت غمگین شدند علت را جویا شدم فرمود در همین لحظه پدرم درگذشت سؤال شد چه کسی به شما خبر داد فرمود: خضوع، شکستگی و عظمتی در وجودم وارد شد که قبلا نبود…(4)

ص:101

یکی از سیره های ثابت همه امامان به پیروی از رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم معرفی چهره حضرت مهدی علیه السلام و توجه دادن مردم به موضوع مهدویت بوده است روزگار امام جواد علیه السلام و امامان پس از ایشان به عصر مهدی علیه السلام نزدیکتر می شد لذا وظیفه دوم و مهم تر امام در این عصر زمینه سازی ورود شیعه به عصر غیبت بود.

امام جواد علیه السلام فرمودند:… قائمی که خداوند به وسیله او سراسر زمین را از لوث کفار و ملحدین پاک و پر از عدل و داد می سازد کسی است که ولادت اش از دیدگان پنهان، خودش از آنها غایب و بردن نام او بر مردم حرام است او هم نام و هم کنیه رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم است.(1)

امام هادی علیه السلام در تبعیدگاه سامرا حضرت عسکری علیه السلام را در زمان حیات خود به کارهای مربوط امامت گمارد امام عسکری علیه السلام بیست سال در کنار پدر در سامرا مشغول خدمت به اسلام و نهاد وکالت بود.(2)

امام هادی علیه السلام فرزندی بنام محمّد داشت که بزرگتر از امام عسکری علیه السلام بود و در زمان حضور امام هادی علیه السلام از دنیا رفت گروهی از شیعیان می ترسیدند که مبادا جریان اسماعیلیه نسبت به امامت عسکری علیه السلام تکرار شود، بنابراین معرفی حضرت عسکری علیه السلام به عنوان امامت بسیار مهم و جدی بود لذا حضرت هادی علیه السلام درهمان روز خاک سپاری پیکر محمّد در مجلس عام به

ص:102

معرفی عسکری علیه السلام پرداختند،(1) و در موارد دیگر به کسانی که گرفتار توهم شده بودند فرمود: ابومحمد (حضرت عسکری) ابنی الخلف من بعدی، عنده علم ما یحتاج الیه و معه آلة الامة.(2) حضرت برای زمینه سازی ورود به عصر غیبت پرده نشینی اختیار کردند تنها با خاصّان رودرو سخن می گفتند(3) و برای نهادینه شدن مرجعیت علما در عصر غیبت کبری، دانشمندان الهی و صالح را احترام زیاد می کردند و به حاضران گوش زد می فرمودند: که این رفتار به پیروی از قرآن کریم است آنجا که فرمود: خداوند مؤمنان و دانشمندان را درجات عظیمی بخشیده و برتری داده است.(4) تلاش امام عسکری علیه السلام در راستای معرفی آخرین امام و رهبر نهاد وکالت و همچنین زمینه سازی ورود به عصر غیبت و همگانی ساختن مرجعیت علما بسیار چشم گیر و

ص:103

موفقیت آمیز بود.

گوشه ای از تلاش های حضرت در این راستا در پاسخ از پرسش وظایف وکلاء گذشت و گوشه های دیگر آن در پاسخ از آخرین پرسش ذکر می شود اینجا به چند مورد اشاره می شود.

عیسی بن صبیح می گوید: هم زندانی حضرت عسکری علیه السلام بودم پس از اینکه حضرت دو خبر غیبی (مدت عمرم و تولد فرزندی برایم) را گفت. از فرزندی که در آینده خداوند به او روزی می کند و هم او مهدی امت است خبر دادند(1)حضرت برای فرزندی که هنوز عموم مردم او را ندیده و نمی شناسند عقیقه می کند و این کار را چندین بار تکرار می کنند تا به امت اسلامی بفهماند که ولادت مهدی علیه السلام موعود مسلم و قطعی شده است.(2)

با اینکه خفقان و خطری جدی وجود حضرت حجت را تهدید می کرد، و مخفی بودن نام و نشان حضرت لازم بود، اما حضرت عسکری علیه السلام برای برطرف ساختن سردرگمی و هرگونه شک و تردید طی مجلسی باشکوهی که از سران شیعه و مؤثقین تشکیل شده بود حضرت حجت را به آنها نشان داد.(3)

با وجود کوتاهی زمان امامت ایشان (شش سال) و کوتاهی عمر

ص:104

شریف شان (28 سال) و مراقبت شدید دستگاه بر عملکرد ایشان، حضرت برای زمینه سازی غیبت حدود صد شاگرد و چندین تألیف از خود به یادگار گذاشتند، کتابهای شاگردان را می خواندند و اصلاح یا تأیید می کردند.(1)

 وکلاء، نوّاب و سفراء، در برابر نهاد وکالت چه وظایفی داشتند؟

 برخی از وظایف کارگزاران نهاد، در بررسی زمینه ها و اهداف پیدایش نهاد وکالت قابل دستیابی است چنانکه برخی دیگر آن که در طول وظایف رهبری و مشترک با آن است در همانجا قابل دستیابی است، چون وظایف وکلاء نواحی با وکلای ارشد و نوّاب اربعه اندکی فرق دارد، لازم است در این بخش به بررسی عمومی وظایف اعضاء نهاد به صورت اجمالی پرداخته می شود.

یکم _ تقویت و محافظت نهاد: پویایی و کارآمدی هر تشکیلاتی در گرو تلاش های پیوسته اعضاء آن است، لذا یکی از وظایف وکلاء و کارگزاران نهاد وکالت پاسداری و بالندگی نهاد بود،(2) که اجرای این مهم در چهره های گوناگونی به نمایش گذاشته می شد:

ابوعبدالله حسن وجناء، یکی از ده وکیلی که زیرنظر سفیر دوم کار می کرد و بعد از او زیرنظر سفیر سوم به کار خود ادامه داد، جهت تثبیت جایگاه سفیر سوم تلاش می کرد، مثلا، محمدبن فضل موصلی را برای پذیرش سفارت

ص:105

به بغداد آورد تا شاهد کارهای خارق عادت بدست حسین بن روح باشد.(1)

سفیر دوم در روزهای پایانی زندگی شماری از وکلای سرشناس بغداد را گرد هم آورد طی آن به معرفی حسین بن روح نوبختی به عنوان سومین سفیر پرداخت تا نهاد سفارت بعد از او از هم نپاشد. احمدبن اسحاق قمی و شماری از وکلای بغداد طی تلاش هماهنگ تردید حسن بن نضر قمی که از وکلای برجسته قم بود را نسبت به مقام سفارت عثمان بن سعید برطرف کردند، در نتیجه ناحیه قم را در دامان نهاد وکالت نگهداشتند.(2)

از آنجا که خلفای عباسی پی بهانه و دستاویزی بودند، تا امام علیه السلام و شیعیان را مورد تهاجم قرار دهد، لذا پنهان کاری نخستین رسالت نهاد و اعضاء آن بود، در همین راستا مفضّل بن عمر جعفی در مدینه از طرف امام کاظم علیه السلام و به جای او پاسخگو و مرجع مردم بود.(3)

آمدوشد شیعیان نزد امام هادی علیه السلام و عسکری علیه السلام پرخطر و دشوار بود تا آن جا که سخن به اشارت بود، عامل انسجام نواحی شیعه و پاسخگوئی مراجعین و… همانا وکلاء بودند. در آغاز دوران غیبت صغری، وکلاء با در پیش گرفتن سیاست به ظاهر متضاد، توانستند از طرفی دشمن را سردرگم و وجود حضرت حجت علیه السلام را حفظ و از طرفی شیعیان را از سرگردانی بیرون کنند.

ص:106

وکلاء و سفراء یکپارچه از ذکر نام و نشان حضرت حجت خودداری می کردند تا آنجا که دشمن خیال کرد حضرت عسکری علیه السلام بدون به جا گذاشتن فرزندی از دنیا رفته اند، (1) و از طرفی درمیان شیعیان به معرفی او پرداختند تا آن جا که تمام گروه های انشعابی را به محور شیعه اثنی عشری گرد آوردند. کار حفاظتی وکلاء گاهی تا سرحد برخورد فیزیکی با عوامل خطر کشیده می شد مثلا، فارس بن حاتم قزوینی وکیل امام هادی علیه السلام در مرکز نهاد (سامراء) به انحراف گرایید، دیگر وکیل حضرت در آن ناحیه (علی بن جعفر هانی) با او برخورد کرد، تنش تا آن جا بالا گرفت که روحیه شیعیان به سردی گرایید، امام علیه السلام ابتداء او را عزل کرد و چون به انحراف خود پافشاری می کرد و سخنان بدعت آمیز می گفت چاره جز حذف فیزیکی او نبود.(2)

دوم _ امور مالی و خدماتی: دریافت، ارسال و توزیع وجوهات شرعی و موقوفات ائمه و کمک رسانی به نیازمندان از وظایف عمده وکلاء بود،(3) که برای هر مورد نمونه ذکر می شود:

ص:107

الف. دریافت وجوهات و هدایا: به جز موارد نادر که شیعیان اموال را به خود امام علیه السلام می رسانیدند، در دیگر موارد این وکلاء بودند که اقدام به دریافت اموال می کردند لذا امام نهم علیه السلام به علی بن مهزیار وکیل اهواز دستور دریافت خمس از مردم را می دهند.(1)

امام عسکری علیه السلام گروهی از شیعیان یمن را که می خواستند وجوهات را به شخص امام تحویل دهند، به وکیلِ خاص خود ارجاع دادند(2) وکلاء در برابر دریافت وجوهات رسید می دادند مگر در مواردی که خطر امنیتی وجود داشت.(3)

امام هشتم علیه السلام به محمدبن اسماعیل بن بزیع که دینارهایی را به عنوان زکات و هدیه آورده بود رسید صادر فرمودند.(4)

از آن جا که برخی از پرداخت کنندگان اموال در پی کسب اطمینان بودند گاهی بدست امامان و یا وکلاء کارهای خارق عادتی بروز می کرد و همین

ص:108

امر در عصر غیبت صغری نشان حقانیّت سفیر و باب تلقی می شد.(1) به عنوان نمونه، سفیر دوم از وجود پارچه در میان کالاهای ارسالی به حامل خبر می دهد که خودش بی خبر بوده است.(2)

ب. ارسال اموال به مرکز نهاد: همه وکلاء و کاربران در فرستادن و انتقال اموال به رهبری و مرکز نهاد، از اصل رعایت امانت و امنیت پیروی می کردند.

معلی بن خنیس وکیل امام صادق علیه السلام در مدینه به خاطر جمع آوری وجوهات توسط منصور شهید شد،(3) امام هادی علیه السلام به حاملین اموال از قم دستور دادند اموال را در فلان جا آورده و به روی شتری که می بینید بگذارید و رها کنید تا اموال بدست ما برسد.(4)

ص:109

مرحوم شیخ حرّعاملی، علتِ فراوانی پرداخت خمس را مدیون وجود وکلاء می دانند: علت فراوانی پرداخت خمس در این عصر (عصرغیبت) وجود وکلایی است که پرداخت وجوه شرعی به آنان لازم بود.(1)

انتقال اموال گاهی بدست بازرگانان و در قالب تجارت و گاهی بدست افرادی که حتی خودشان آگاهی نداشتند صورت می گرفت.(2)

ج. پخش اموال به نیازمندان و صرف آن در مصالح همگانی: مشروحِ مواردِ مصرفِ وجوهات طی پرسش جداگانه بیان خواهد شد.(3) نهاد با بهره مندی از توان مالی به درماندگان، بینوایان، بازماندگانِ شهدای راه امامت و حفظ و تقویت شیعیان کمک می کردند.

امام صادق علیه السلام اموالی را تحت اختیار کارگزاران قرار می داد تا با صرف آن مشکلات شیعیان را برطرف کنند(4)سرپرستی موقوفات یکی از وظایف وکلاء بود که مربوط خدمت رسانی و امور مالی می شد، در جای جای سرزمین اسلامی دوستداران اهل بیت زمین های زراعی، باغ ها، دکان ها و… را وقف

ص:110

امامان اهل بیت کرده بودند.(1)

پدر علی بن ابراهیم نقل می کند: حضور امام جواد علیه السلام بودم که صالح بن محمدبن سهل متولی اوقاف قم وارد شد و گفت: ای مولای من ده هزار {درهم یا دینار} به من حلال کن چون آنها را انفاق کرده ام.(2)

موارد دیگری از پخش اموال در پاسخ از پرسش نیاز ائمه به اموال بیان می گردد.

سوم _ آموزش، راهنمایی و مبارزه با انحرافات: وکلاء و نمایندگان ائمه نقش برجسته ی فرهنگی داشتند، آنها فعالیت های خود را در چهارچوب آموزش احکام، عقاید و اخلاق به شیعیانِ مناطق گوناگون پی می گرفتند، راهنمایی های فرستادگان امامان جلو بسیاری از انحرافات را می گرفت.

عبدالرحمن بن حجاج بجلی(3) که از وکلای برجسته امام ششم و هفتم و هشتم بودند، به دستور امام علیه السلام به روشنگری و راهنمایی امت مشغول بودند، امام صادق علیه السلام به او می فرمود: با اهل مدینه سخن بگو دوست دارم اشخاصی

ص:111

مانند تو را در میان شیعیان ببینم.(1)

امام هشتم علیه السلام زکریابن آدم اشعری قمی(2) را به عنوان شخصی که مرجع علمی و دینی هست معرفی می کند(3) چنانکه صفوان بن یحی وکیل او و امام نهم علیه السلام دارای جایگاه والای علمی بوده است و حدود سی کتاب نوشته است.(4) امام هادی علیه السلام و عسکری علیه السلام عثمان بن سعید را به عنوان مرجع دینی معرفی می کنند،(5) همین عثمان بعدها به مقام اولین سفیر حضرت مهدی علیه السلام نایل

ص:112

می شود.

ابوسهل نوبختی پیرامون جایگاه علمی وکلاء سخنی دارد: امام عسکری علیه السلام پس از شهادت خود، کسانی را به جای گذاشته است که مورد اعتماداند و از حلال و حرام می گویند نامه های شیعیان را دریافت و پاسخ می گویند.(1) سفیر سوم از پرسشی پیرامونِ علتِ شهادت امام حسین علیه السلام و سلطه ی ظاهری دشمن پاسخ می گوید: که خداوند حجت را بر مردمان با فرستادن پیشوایانی از صنف و جنس خود آدمیان تمام کرد هر چند انبیاء و رهبران الهی برخوردار از نیروی معجره بودند اما گاهی غالب و گاهی مغلوب بودند تا جوهر صفات اخلاقی آنها مانند صبر و رضا و… آشکار شود و مردمان در دام غلو نیفتند و بدانند که پیشوایان آنها مخلوق اند نه خالق و…(2)

یکی از وظایف عمده ارشادی وکلاء که با وظیفه رهبری نهاد مشترک است ایستادگی در برابر اندیشه های انحرافی و مدعیان دروغین مقام امامت، نیابت و سفارت می باشد، توضیح این بخش طی پرسش جداگانه خواهد آمد.(3)

علی بن مهزیار وکیل اهواز از جانب امام هشتم علیه السلام و نهم، برای ارشاد و هدایت علی بن اسباط کوفی که به فطحیه گرویده بود کتابی نوشت در

ص:113

منابع معتبر، شمار آثار او تا سی کتاب ذکر شده است.(1)

چهارم _ هماهنگی و ارتباط: پراکندگی و گسترش شیعه از یک سو، و ضرورت روش یکسان در برابر دستگاه خلافت و جریان های آشوب طلب از سوی دیگر، جایگاه ارتباط مستمر رهبری با رهروان را بسیار حیاتی می سازد، مذهب اهل بیت در سراسر زندگی اجتماعی خود همواره از جانب فرمانروایان و برخی از گروه های متعصب در تنگنا و سختی بوده اند، جنگهای ناخواسته و نابرابر واکنش گروه های باطل بود در برابر حق طلبی و حمایت از سنت حقیقی رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم که به رهبری ائمه و رهروی شیعیان پاک پی گیری می شد.

در چنین اوضاع و احوال ائمه به کمک وکلاء، نمایندگان و کارگزاران خود، دریچه ی دریای دانش و بینش الهی خود را به روی تشنگان حقیقت گشودند.

اهمیت نقش ارتباطی در دوران حبس و غیبت امامان مانند عصر عسکریین بسیار هویدا است، ایجاد ارتباط میان امام علیه السلام و مراجعین گاهی از طریق نامه نگاری، گاهی بوسیله ی فرستادن پیک گاهی با خرق عادت و گاهی که شرایط مناسب بود و یا پرسش و مشکل جدی بود با دیدار یار انجام می شد. در بیشتر موارد زمینه سازی و آغاز کار ارتباط به عهده وکلاء و کارگزاران بود،(2) چنانکه ارتباط وکلاء با شخص امام نیز از ظرافت های ویژه ای برخوردار و نیازمند زمینه سازی هایی بود.

ص:114

بیان همه موارد ارتباطی در گنجایش این نوشتار نیست و با توجه به گستردگی مناطق شیعه نشین و گونه های ارتباطی تنها به ذکر چند نمونه بسنده می شود.

امام صادق علیه السلام و کاظم علیه السلام هرگونه ارتباط و دریافت اموال را از راه ارتباطی مفضّل جعفی می پذیرفتند(1) امام کاظم علیه السلام از وکیلش در مکه (خالدبن نجیح) دلجویی کرده و پیشاپیش از سرنوشت عده از یاران او خبر می دهد؛ در سالی که وَبا بر مکه سایه افکنده بود خالد به امام علیه السلام گفت: عثمان بن عیسی بسیار بیمار است و از هشت نفر دیگر نام می برد، حضرت دستور خروج چهار نفر را صادر و در مورد بقیه سکوت می کنند که بعد معلوم می شود آن چهارنفر زنده مانده بقیه مردند.(2)

امام هشتم علیه السلام با اینکه از مدینه دور افتادند اما ارتباط را از دست ندادند، ایشان توسطِ محمدبن عیسی به مدینه کمک هایی را فرستادند تا میان اهل بیت و نیازمندان آنجا توزیع کند.(3)

علی بن اسباط از مصر به مدینه آمد تا امام نهم علیه السلام را زیارت و اوصاف او را به مردم و دیارش نقل کند(4) نقش مهم ارتباطی در عصر امام عسکری و حضرت حجت علیه السلام بسیار پررنگ و با اهمیت است امام عسکری علیه السلام در مدینه از

ص:115

علویان (طالبیون) کارگزارانی داشت که برخی آنها بعد از وفات حضرت وجود فرزند او را منکر شدند لذا از طرف امام علیه السلام تنها به آن دسته اجازه کارِ وکالت داده شد که باور به وجود فرزند برای حضرت داشتند.(1)

گروهی از اهالی قم بدنبال ارتباط مستقیم به ملاقات حضرت حجت رسیدند و از تحیر و سردرگمی در امر امامت بیرون شدند.(2)

در مواردی وکلاء با استفاده از راه های خارج از روند طبیعی، با مراجعین ارتباط برقرار می کردند(3) مسرور طباخ که از تنگدستی به حسن بن راشد شکوه کرده و به بغداد آمده بود ناگاه با فردی برخورد می کند که کیسه پولی به او می دهد که روی آن اسم خود را مشاهده می کند.(4)

در مواردی که ضرورت بود وکلاء مراجعین را به محضر امام هدایت می کردند، به عنوان نمونه شیخ صدوق در دوجا داستان شخصِ هندی که ندیم پادشاه هند بوده را نقل می کند که در نزد شاه سخن از پیامبر اکرم علیه السلام و جانشین او شد جهت تحقیق به کابل و بلخ و سرانجام به مدینه رسیدند

ص:116

یحی بن محمدعریضی وکیل ناحیه مدینه آنها را خدمت امام عصر راهنمایی کرد و مشکل آنها حل شد.(1)

در عصر غیبت صغری دستگاه عباسی با ترفند شیطانی به شماری از گماردگان خود مبالغی را داد تا در چهره شیعیان و به عنوان وجوهات به نمایندگان شیعه تحویل و دستاویز بدست آورند، در کمترین فرصت شبکه ی ارتباطی نهاد تمام کارگزاران را متوجه خطر ساخت که حتی دستگاه عباسی در یک مورد هم موفق نشد.(2)

صدور توقیع از جانب ائمه و ایصال آن به صاحبان اصلی اش توسط وکلاء

ص:117

یکی دیگر از ابزارهای ارتباطی است که طی پرسش مستقل به آن پرداخته می شود.(1)

پنجم _ امنیتی، سیاسی و مبارزاتی: امامان شیعه که در رأس هِرَم تشکیلات وکالت قرار داشتند برای برقراری حکومت الهی و ولایی و هدایت و محافظت شیعیان هیچ کوتاهی نکردند، روش خشن و سختگیرانه که دستگاه حکومت عباسی در برابر نهاد وکالت و شخصیتِ امامان پیش گرفتند، بهترین گواه است که نهاد وکالت اهداف سیاسی و ضد حکومتی داشته است.

اصلِ راه اندازی نهاد با صرف نظراز فعالیت های آن یک نوع مبارزه منفی در برابر دستگاه حکومت بود، چون مردم را متوجه امام الهی و بدنبال آن افشاء چهره حاکمان می کرد.

نهاد در طول حیات خود توانست جان امامان و شیعیان را از فتنه ها و آشوب های دوران حفظ کند به یکپارچگی شیعیان بیافزاید، خط سیر امامت و وظایف مردم نسبت به آن را روشن نگهدارد.

نصربن قاموس لخمی بیست سال کارهای نهاد را انجام می داد حتی خودش هم منصب وکالت خود را نمی دانست.(2) معلیّ بن خنیس وکیل امام صادق علیه السلام در مدینه، توسط دستگاه منصور عباسی دستگیر شد، اتهام او این

ص:118

بود که وی از جانب امام صادق علیه السلام مأمور شده تا از میان شیعیان اموال و خراج گردآورد و به مصرف قیام(1) «محمدنفس زکیّه» برساند! (2) منصور در سال 147 ق دستور احضار امام صادق علیه السلام را صادر کرد، منصور امام را متهم کرد که امامت مردم عراق را پذیرفته و از آنها کمک دریافت می کند.(3)

در گفتگویی که میان محمدبن اسماعیل بن جعفر و هارون الرشید انجام

ص:119

شد سخن از این بود که امام موسی کاظم علیه السلام خراج و مالیات جمع می کند و این به معنی دو خلافت در یک قلمرو است.(1)

علی بن یقطین وکیل امام کاظم علیه السلام چهار سال در زندان هارون در بغداد ماند.(2)

موارد ذکر شده به خوبی چهره سیاسی و مبارزاتی نهاد وکالت را به تصویر می کشد.

معلیّ بن خنیس خود را به کشتن داد اما اسامی شیعیان امام صادق علیه السلام را فاش نساخت و جان آنها را نجات داد.(3)

صدور توقیع از جانب حضرت حجّت علیه السلام و هشیاری وکیل ناحیه محمدبن احمد قطّان توطئه بزرگی را شکست و جان وکلاء و نمایندگان نهاد را نجات داد؛ عبیدالله بن سلیمانِ وزیر به شماری از گماردگان خود پول

ص:120

داد تا در لباس شیعیان به وکلاَ مراجعه کند و بعد از شناسایی آنها نهاد را متلاشی کند، توقیعی صادره تا اطلاع ثانوی تمام وکلاء را از دریافت هرگونه وجهی بازداشت.(1)

ششم _ گردهم آوری شیعیان به دور امامِ راستین و زمینه سازی غیبت: دستگاه عباسی گاهی به قدری سخت گیری بر امامان می کرد، که حتی معرفی و اعلام امام بعدی ممکن نبود، امامانی که بیشتر اوقات دربند و زیرنظر بودند، مجالی برای معرفی امام بعدی پیدا نمی کردند و یا اینکه جان امام بعدی به حدی در خطر بود که از معرفی صریح آن خودداری می شد، از سوی دیگر شیعیان بلافاصله ی شهادت امام حاضر به دنبال شناسایی امام جدید بودند و از سوی دیگر افراد سست ایمان بازیچه دستگاه حکومت می شدند و ادعای امامت می کردند در نتیجه شناخت و تمیز امام راستین از مدعیان دروغین کار سختی بود نهاد وکالت در این راستا به انجام وظیفه

ص:121

می پرداخت و آرام آرام افکارِ حق خواه را متوجه حقیقت می کردند؛

منصور عباسی به فرماندار مدینه نوشت که جانشین امام صادق علیه السلام را شناسایی کند وگردن زند، امام صادق علیه السلام پنج نفر را جانشین خود وصیّت کرد، منصورخلیفه، محمدبن سلیمان، عبدالله، حمیده و امام موسی کاظم علیه السلام و این محذور موجب انشعاب شد که با تلاش نهاد، کار اصلاح شد.(1) چنانکه هنگام شهادت امام کاظم علیه السلام کسی از شیعیان حاضر نبود تا وصیّت جانشینی او را بشنود و چه بساء یکی از عوامل پیدایش مذهب وقف همین شد که با تلاش نهاد وکالت مهار شد.(2)

احمدبن محمد دینوری پس از شهادت امام عسکری علیه السلام از طرف مردم دینور وظیفه می یابد تا پیرامون جانشین راستین او کاوش کند وی پس از آمدن به بغداد با مدعیانِ دروغین نیابت برخورد می کند و سرانجام به دیدار ابوجعفر عمری (نایب راستین) می رسد.(3)

آن جا که امام عسکری علیه السلام بخاطر نگهداری جان حضرت حجت علیه السلام از معرفی جانشین خود در مجالس عمومی سکوت می کنند حتی اموال خود را برای مادرش وصیت و او را وصیّ می گیرند، وظیفه خطیر وکلاء نمایان می شود و به حق در انجام این وظیفه پیروز شدند چون از طرفی دستگاه حکومت خیال کرد امام عسکری علیه السلام بدون به جا ماندن فرزندی و جانشینی از دنیا رفته (4)و از

ص:122

طرفی شیعیان به ولادت و حضور امام عصر علیه السلام به یقین رسیدند.(1)

در پاسخ از پرسش وظایف و نقش رهبری گفته شد که زمینه سازی ورود به روزگار غیبت در صدر برنامه های سه امام آخری قرار داشت، بی گمان ائمه این مهم را با همیاری وکلاء به ویژه نوّاب خاص به انجام رسانیدند که مشروح این قسمت در پاسخ از زندگی نوّاب خاص خواهد آمد.

ص:123

ص:124

 شیعیان، وکیل و نماینده امام را چگونه می شناختند؟

 همان طوری که در شرایط غیر عادی نمایندگان و وکلاء به معرفی و تبلیغ از امام راستین می پرداختند، در مواردی که لازم بود امامان نیز به معرفی چهره وکلاء می پرداختند.

امامان بعد از گزینش افراد مناسب با بهره گیری از راه های گوناگون، وکیل خود را به شیعیان معرفی می کرد، گاهی در میان کسانی که خواستار تعیین و معرفی نماینده از جانب امام بودند، با نام بردن از شخص خاص او را معرفی می فرمود، مثلاً هنگامی که ابوالخطاب به انحراف گرایید شیعیان کوفه نزد امام صادق علیه السلام آمدند و خواستار نماینده و راهنمایی راستین شدند که امام علیه السلام این گونه به معرفی مفضّل پرداخت: قد اقمتُ علیکم المفضّل، اسمعوا منه و اقبلوا عنه، فانه لا یقول علی الله و علیّ الّا الحق.(1)

امام عسکری علیه السلام در انجمن شیعیان یمن این گونه به معرفی وکیلِ ناحیه

ص:126

می پردازد: آگاه باشید که عثمان بن سعید عمری وکیل من و پسرش محمّد، وکیل پسرم مهدیّ شما است.(1)

بار دیگر امام علیه السلام در جمع چهل نفری که همه از سران شیعه بودند فرمود: فاقبلوا من عثمان مایقوله… فهو خلیفة امامکم والامر الیه…(2)

یکی دیگر از راه های شناخت نمایندگان معرفی آنها توسط نوّاب و وکلای پذیرفته شده بود، مثلا سفیر دوم پس از چهل وچند سال نیابت در پایان عمرش به جعفربن احمدبن متیل قمی(3) می گوید: من به آن مأمور شده ام که ابوالقاسم حسین بن روح را جانشین خود گردانم.(4)

ص:127

سفیر سوم نیز با وصیّت، علی بن محمد سمرّی را به عنوان چهارمین نایب خاص معرفی کرد.(1)

راه دیگر، تأیید و پیروی اشخاص سرشناس یک حوزه و ناحیه از کسی که مدعی نمایندگی بود می باشد به عنوان نمونه می توان از حمران بن اعین که شیخ طوسی او را در فهرست وکلاء آورده نام برد، وی از بزرگ ترین مشایخ شیعه و از حاملان قرآن بوده است.(2)

عبدالرحمن بن حجاج بجلی نیز از اشخاص معروف شیعی بود که منزل وی محل اجتماع بزرگان شیعه بوده است و مورد قبول و وثوق رجال شیعه بوده است.(3)

بروز و انجام کارهای فوق العاده نیز یکی از راه های شناخت بود که به اذن خداوند و امام علیه السلام نمایندگان راستین مدد می شدند.(4) مشروح آن در پاسخ از پرسش کرامات نواب مذکور است.

 چه کسانی صلاحیت و شایستگی دریافت مقام وکالت و نیابت ائمه را داشتند؟

 همان گونه که تنها خداوند میداند که چه کسانی شایسته، دریافت مقام نبوت و امامت می باشند،(5) ائمه نیز تنها کسانی هستند که می دانند چه

ص:128

کسانی صلاحیت و توانایی دریافت مقام وکالت و نیابت را دارند، چون دارنده مناصب الهی مانند نبوت و امامت باید واجد صفاتی مانند عصمت و آگاهی والایی باشند که تشخیص این اوصاف تنها در علم الهی است، دارنده مناصب مانند وکالت نیز باید شایستگی هایی داشته باشد که تنها ائمه علیه السلام می دانند.

گروهی از شیعیان که از شخصیت جامع، کامل و شایسته حسین بن روح آگاهی نداشتند، از ابوسهل اسماعیل بن علی نوبختی(1) می پرسند: چرا به جای حسین بن روح تو برای مسؤلیت بزرگ سفارت انتخاب نشدی، ابوسهل پاسخ می گوید: امامان معصوم بهتر می دانند چه کسی سزاوار این منصب الهی و بلند است.(2)

ص:129

از بررسی کلمات معصومین در معرفی وکلاء می توان به اوصاف و ویژگی های زیر برای یک وکیل دست یافت:

_ محلی و بومی بودن: از آن جا که افراد محلّی بیشتر مورد شناخت و اعتماد اهالی می باشند، در صورت دارا بودن سایر ویژگی ها در اولویت قرار می گرفتند.(1) محمدبن ابراهیم بن مهزیار اهوازی و پدرش وکیل ولایت خود در اهواز بودند،(2) امام هشتم علیه السلام به زکریابن آدم قمی وکیل قم که قصد تنها گذاشتن مردم قم را داشت فرمود: چنین نکن که خداوند بلاء را بخاطر تو از آنها دور می کند…(3)

ابراهیم بن محمدبن یحیی همدانی و فرزند و نواده هایش اهل همدان و مدت طولانی وکالت ناحیه همدان را عهده دار بودند.(4)

_ عادل و مورد اطمینان بودن: در مواردی که ائمه در زندان یا زیرنظر یا غایب می شدند یگانه راه دریافت فیض، وکلاء و نواب بودند، چنانکه در مواردی اموال زیادی در دست آنها بود، بنابراین عدالت و وثاقت در امور

ص:130

مادی و معنوی تا جای که امکان داشت در انتخاب آنها مؤثر بود.

امام هادی علیه السلام در مقام معرفی عثمان بن سعید و محمدبن عثمان می فرمایند: العمری و ابنه ثقتان فما أدّیا الیک فعنّی یؤدیان و ما قالا لک فعنّی یقولان فاسمع لها و اطعهما فانهما الثقتان المأمونان(1) یعنی هرچه به شما برسانند و به شما بگویند خیانت نکرده و دروغ نخواهند گفت امام علیه السلام دستور می دهد که از آن دو، حرف شنوی و فرمانبرداری کنید که مطمئن و خاطرجمع و امین هستند.

امام دوازدهم علیه السلام در توقیعی که بنام حاجز است در توصیف کلی وکلاء فرمودند: لیس فینا شک و لا فی من یقوم مقامنا شک…(2) نفی مطلق شک و یکسانی آن با نفی شک از خود ائمه به خوبی جایگاه وکلاء را تبیین می کند.(3)

_ برخورداری از دانش دینی: سنخ و تناسب کاری نمایندگان امام، اقتضاء می کند که آنها نسبت به مسایل عقیدتی، فقهی و اخلاقی از آگاهی کافی برخوردار باشند، تا در صورت اختلاف یا تفسیر و تبیین کلام ائمه کارگشا باشند.

امام نهم علیه السلام در توقیعی بعد از وفات زکریابن آدم درباره او فرمودند: خدایش بیامرزد، وی بامعرفت به حق و صبر بر آن و عمل به آن و با برپایی آنچه

ص:131

محبوب خدا و رسولش بود زندگی کرد، تا دم مرگ پیمان الهی را نگهداشت بدون اینکه دگرگونی ای در آن پدیدار کند…(1)

امام دهم علیه السلام در توصیف چهره علی بن جعفر به ابراهیم بن محمد همدانی فرمودند: لیس عن مثل هذا یسأل و لا فی مثله یشک، قد عظم الله قدر علیّ بن جعفر منعنا الله تعالی عن ان یقاس الیه.(2) یعنی اشخاص مانند او جای پرسش و تردید ندارد، منزلت آنها را خداوند برتری داده و از مقایسه دیگران با او ما را بازداشته است امام عسکری علیه السلام می فرماید، بلالی به هر آنچه بر او واجب شده عالم و آگاه است.(3)

حُمران بن أعین(4) که نام وی در فصل وکلای نیک سرشت ثبت است،(5) در دانش قرآنی چنان بهره مند بود که امام صادق علیه السلام به مرد شامی که خواستار مناظره قرآنی با امام بود فرمود: اگر بر حمران غلبه کردی بر من غلبه کرده ای پس از مناظره مرد شامی گفت او را فردی حاذق یافتم از هر

ص:132

چه پرسیدم پاسخ گفت.(1)

شیخ مفید یونس بن یعقوب دُهنی که از وکلاء امام کاظم علیه السلام است را از جمله ی فقهاء و دارای تصنیفات مشهوره می داند.(2)

_ فرمانبرداری، وفاداری و خدمتگزاری: امام جواد علیه السلام در بزرگداشت یک تن از وکلای خود (محمدبن سنان) فرمودند: رضی الله عنه برضائی عنه فما خالفنی و ما خالف ابی قط.(3)

امام جواد علیه السلام از شخصیت و ویژگی های وکیل خویش در اهواز چنین تجلیل می کند:… همانا تو را از جهت اطاعت و خدمت و انجام وظایف و نصیحت و رعایت حرمت ها آزمودیم، اگر بگویم مانند ترا ندیده ام سخن درستی گفته ام…(4)حضرت در واپسین دم زندگی مهمترین اوصاف وکلاء خود را

ص:133

وفاداری می داند که این مهم را بخوبی پاس داشتند.(1)

عبدالله بن جندب بَجَلی وکیل امام هفتم علیه السلام و هشتم علیه السلام به امام کاظم علیه السلام عرض کرد: آیا از من راضی هستید حضرت فرمود: آری به خدا سوگند، و خدا و رسولش از تو راضی اند.(2)

_ تقیه و رازداری: از آن جا که اساس هستی نهاد، در گرو نهان کاری بود، برجسته ترین ویژگی اعضاء، رازداری و کتمان است.

معلی بن خنیس که به خاطر رعایت نکردن کاملِ تقیه جان خود را از دست داد مورد انتقاد امام صادق علیه السلام قرار گرفت(3) چهره های گوناگون تقیه در پاسخ از پرسشِ ابزار و شیوه های کاری وکلاء نواب ذکر شده است.

جمع بندی: پیامبران بهترین انسان ها بوده اند چون فرستاده بهترین موجوداند، ائمه نیز بهترین انسان ها بوده اند چون جانشین بهترین انسان ها بوده اند، بنابراین وکلاء، سفراء و نوّاب نیز بهترین انسان های عصر خویش هستند چون نماینده بهترین انسان ها بوده اند.(4)

وکلاء تا حدّ توان از ایمان، ورع، تقوی، بینش و… در مراتب عالیه

ص:134

برخوردار بوده اند.(1) شیخ طوسی در معرفی ایوب بن نوح بن درّاج نخعی می فرماید: کان شدیدالورع، کثیرالعباده، ثقة فی رویاته و…(2) صفوان بن یحی وکیل امام هشتم و نهم علیه السلام (3) روزانه صدوپنجاه رکعت نماز می خواند و هر سال سه ماه روزه می گرفت و هنگام پرداخت زکات سه بار می پرداخت، کسی در مکه به او دو دینار داد تا همراه خود کوفه ببرد، در پاسخ گفت: شترم کرایه است باید از صاحب اش اجازه بگیرم.(4)

ص:135

ص:136

 آیا کسی به دورغ مدعی وکالت و نمایندگی از جانب ائمه شده است؟

 دریافت عنوان وکالت، نیابت و نمایندگی از جانب ائمه از یک سو مسئولیت و وظایف مهمی را برای شخص بدنبال دارد ولی از سوی دیگر جایگاه اجتماعی او را بهبود می بخشد، اعتماد و اطمینان مردم را نسبت به او افزایش می دهد و تا حدودی او را از هم قطارانش متمایز می سازد و چه بسا مایه افتخار برای خانواده و بستگان او باشد، چنانکه وکیل و نایبِ امام همواره اموال و وجوهات زیادی را در اختیار داشت اینگونه مزایای مادی و معنوی برخی از اشخاص ظاهربین و ضعیف النفس را به دام وسوسه می انداخت تا آن جا که به دروغ مدعی چنین مقام و منصبی می شدند.

در طولِ عمر فعالیت نهاد وکالت هراز چند گاهی در جاهای دور و نزدیک به مرکز نهاد، برخی وکلاء و نایبان خودخوانده به چشم می خورد، این روند از عصر امام هشتم علیه السلام آغاز شد در عصر امام هادی و عسکری علیه السلام به خاطر محصور بودن آندو بزرگوار، شدت گرفت و در عصر غیبت صغری به ادعای سفارت و نیابت خاص چهره بدل کرد.

ص:138

محمدبن فرات ادّعای بابیّت از جانب امام هشتم را داشت و بعدها کارش به ادعای نبوت کشید(1) احمدبن محمد سیّاری در عصرامام جواد علیه السلام مدعی دروغین وکالت بود.(2)

نجاشی در کتاب رجال خویش او را ضعیف الحدیث، فاسدالمذهب و… معرفی کرده است.(3)

علی بن حسکة بن حوار قمی در عصر امام هادی و عسکری علیه السلام مدعی بابیت و نبوت شد، آغاز کارش غلو در حق ائمه علیه السلام و جایگاه خودش بود می گفت امام هادی علیه السلام خدای قدیم است و من باب و نبیّ او هستم، هر کسی که به معرفت حقیقی او برسد دیگر نماز و زکات و حج … لازم نیست و من به این مقام رسیده ام.(4)

ص:139

ابن حسکه؛ با بهره گیری از وجوهات، سادگی و ارادت مردم نسبت به ائمه و سخنان فریبنده توانست پیروانی گردآورد و شاگردانی پیدا کند.(1)

قاسم بن یقطین قمی شعرانی یکی از شاگردان ابن حسکه و مدعی بابیّت و نبوت در عصر امام هادی و عسکری علیه السلام است،(2) امام هادی علیه السلام درباره او فرمود: شیطانی برای او چهره گشوده و سخنان باطل و فریبنده به او القاء می کند.(3)

بیشتر این مدعیان وقتی با برخورد شدید امام علیه السلام و نهاد روبرو می شدند مردم را بسوی خود به این عنوان که نبیّ هستند می خواندند و از این رو با غلات

ص:140

پیوندی داشتند، حسن بن محمدبن بابا که از شاگردان ابن حسکه بود از پیروان نزدیک محمدبن نصیر رهبر غلات عصر امام یازدهم بود چنانکه ابن بابا نیز ادعای وکالت دروغین کرد.(1)

 برخورد رهبر وکالت با مدعیان دروغین وکالت چگونه بود؟

 ائمه کشتی نجات امت هستند، همواره امت را از دره های تندروی و چاله های کندروی به شاهراه هدایت و سعادت راهنمایی کرده اند، بی گمان در برخورد با کسانی که به دروغ خود را وکیل و نماینده آنها معرفی می کردند و زمینه را برای گمراهی امت فراهم می کردند، با روش حکیمانه دست به کار می شدند. گام نخست ارشاد، نصیحت و راهنمایی بود، در صورتیکه این اصل کارگر نمی افتاد، روش گام به گام تا آخرین مرحله اجرا می شد؛ گام بعدی صدور لعن و طرد بود و نیز به اصحاب و امت چهره آنها معرفی می شد و مردم را از مراجعه نزد آنها بازمی داشتند، گام بعدی این بود که اطرافیان و اصحاب ائمه کار را بر آنها سخت گیرند و برخوردهای فیزیکی کنند و اگر هیچ کدام از این مراحل کارگر نیافتاد و مدعیان دروغگو هم چنان به فریب و گمراهی مردم ادامه می دادند، رهبری نهاد وکالت مانند طبیب حاذق و دلسوز دستور جرّاحی و نابودکردن غده سرطانی را صادر می فرمودند.

امام هشتم علیه السلام روش هدایتی گام به گام را در مورد محمدبن فرات تا آخرین

ص:141

مرحله پیاده کرد: وی که ادعای بابیت و نبوت داشت با سخنان منحرفانه و ارتکاب محرمات از جمله نوشیدن شراب، امام علیه السلام را مورد آزار و اذیت قرار می داد.

امام علیه السلام ضمن ارشاد و راهنمایی او، یک قطعه حصیر و مقداری خرما برای او فرستاد، وی پس از دریافت سخنان و هدایای حضرت، گفت: امام علیه السلام حصیر را فرستاده تا نماز بخوانم و خرما را فرستاده تا شراب نخورم؛ ولی وی هم چنان به کج روی ادامه داد، امام علیه السلام او را مورد لعن و نفرین قرار داد، به یاران و اصحاب او فرمان بیزاری از او را داد و آرزو فرمود خداوند گرمای آهن داغ را به او بچشاند که پس از اندک زمانی توسط ابراهیم بن مهدی بن شکله به قتل رسید.(1)

امام نهم علیه السلام در برخورد با ابوعبدالله سیاری که تنها مدعی دروغین وکالت بود تا به اموالی برسد، توقیعی صادر فرمود: انّه لیس فی المکان الذی ادّعاه لنفسه و ألّا تدفعوا الیه شیئاً(2) (در جایگاهی که ادعا می کند نیست و چیزی به او ندهید) برخورد حضرت متناسب با گناه شخص بود وقتی کارگر افتاد رهایش کردند. امام عسکری علیه السلام در برخورد با ابن حسکه که ائمه را خدا و خود را نبیّ و معاف از انجام طاعات و عبادات می دانست، نخست به روشنگری پرداخت: به خدا قسم که خداوند محمد صلی الله علیه و آله و سلم و انبیای پیشین را بر شریعت و

ص:142

برپایی نماز و زکات و… فرستاده و ما بندگان خدا هستیم اگر طاعت او کنیم مورد رحمت و اگر نافرمانی او کنیم مورد عذابش واقع می شویم، در گام بعدی لعنت و نفرین و بیزاری و دوری یاران را خواستار شد و سرانجام فرمان داد او و پیروان او را بکوبید و بکشید.(1)

 آیا در میان وکلاء و کارگزاران ائمه کسانی راه خطاء و انحراف را پیش گرفته بودند؟

 بدون شک نوّاب خاص نهاد وکالت (نوّاب چهارگانه) لحظه ای راه خطاء و انحراف را نپیمودند، و سراسر زندگی خود را به خدمت و صداقت و پاسداری از نهاد پرداختند ولی بودند برخی از وکلاء که بنابر عواملی به دره هلاکت سقوط کردند.

صاحب وسایل جریان مؤاخذه وکیل خائنی را توسط امام صادق علیه السلام نقل می کند بدون اینکه از وکیل نامی ببرد.(2) از ادامه حدیث روشن می شود که انگیزه او مالی بوده است و به نظر می رسد همین انگیزه در اکثر وکلای منحرف عامل اصلی انحراف بود هرچند انگیزه های دیگری نیز درکار بوده است که در نهایت به امور مادی برگشت دارد، هشام بن ابراهیم عباسی همدانی که پیش از انتقال امام هشتم به طوس از نزدیکان حضرت بود پس از همراهی امام به طوس از جاسوسان دستگاه عباسی شد.(3)

به نظر می رسد بیشترین انحراف درمیان وکلاء و کارگزاران امام کاظم علیه السلام

ص:143

باشد پس از سال (183 ق) شماری از وکلای سرشناس، با در پیش گرفتن راه هوای نفسانی به انکار امامتِ علی بن موسی الرضا علیه السلام پرداختند و در برابر وکلاء و یارانی که طبق سفارش امام کاظم علیه السلام به امامت حضرت رضا علیه السلام باور داشتند، دست به تأسیس مذهب وقف زدند و گفتند امام هفتم علیه السلام همان قائم آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم است که در پس پرده غیبت رفته و روزی قیام خواهد کرد.(1)

میدان داران این حرکت، با بهره گیری از روایاتِ مربوط به قائم آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم، زیان معنوی و فکری بزرگی به نهاد و پیروان اهل بیت صلی الله علیه و آله و سلم زدند، و با بلوکه کردن اموالِ نهاد و پس ندادن آنها زیانِ مادی و اقتصادی بزرگی را متوجه ساختند.

علی بن ابی حمزه بطائنی وکیل امام کاظم علیه السلام در کوفه و یکی از سردمداران جریان وقف است، وی با انکار امامت علی بن موسی الرضا علیه السلام، از دادن سی هزار دینار اموالِ متعلق به نهاد خودداری کرد، امام هشتم علیه السلام فرمود: بطائنی می خواست در آسمان و زمین خدا پرستش نشود و خداوند برخلاف خواست مشرکان، نورش را همه گیر کرده و می کند،(2) در جای دیگر فرمودند: او را در قبرش نشانیدند و از یکایک ائمه پرسیدند، او پاسخ گفت تا به من رسید و توقف کرد، چنان بر فرق اش زدند که قبرش پُر از آتش شد.(3)

حسین بن قیامای واسطی از وکلای امام هفتم در منطقه واسط بود، او نیز

ص:144

از معتقدان به راه وقف شد و با وجود برخوردها و دیدارهای که با امام هشتم علیه السلام داشت از اعتقاد خود دست برنداشت،(1) وی در نامه از امام رضا علیه السلام پرسید: تو که فرزندی نداری چگونه امام هستی؟ (امام علیه السلام باید فرزندی داشته باشد تا…) امام علیه السلام در پاسخ نوشتند: مگر علم غیب داری که من فرزندی ندارم و حال آن که شب ها و روزها نمی گذرد مگر اینکه خداوند فرزندی روزیم کند تا بین حق و باطل جدا کند.

زیادبن مروان قندی و ابن مُسکان روتن از وکلای امام هفتم علیه السلام و از سران جریان وقف هستند که امام کاظم علیه السلام پیشاپیش از گروهی آنها گزارش داده بود؛ یکی از روزها که آن دو نفر حضور امام کاظم علیه السلام بودند امام فرمود: اکنون بهترین اهل زمین وارد می شود، در این هنگام امام رضا علیه السلام وارد شدند، امام هفتم علیه السلام او را در آغوش گرفته و رو به آن دونفر کرده و فرمودند: اگر حق وی را انکار کنید، لعنت خدا و فرشتگان و مردمان بر شما باد ای زیاد تو و یارانت هرگز عزیز و گرامی نخواهید بود.(2)

روزی دیگر در حالی که حضرت رضا علیه السلام حضور داشت امام کاظم علیه السلام به زیاد قندی فرمود: این (امام رضا) نامه اش نامه من، فرستاده اش فرستاده من و سخن اش سخن من است. اما زیاد پس از شهادت امام کاظم علیه السلام این روایت را منکر شد و دست به توقیف اموال زد و تا پایان عمر بر همین روش باقی

ص:145

بود. وجوهات نقدی نزد او هفتادهزار دینار بود.(1)

بنابر نقل کتاب رجال کشی جریان وقف حتی در زمان حیات امام هفتم علیه السلام آغاز شده بود حیّان سرّاج یکی از وکلای کوفه با همراهی بطائنی یا قندی اموالی را که اشاعثه به نهاد داده بودند تصرف و توقیف کردند، در حالی که امام کاظم علیه السلام زنده و در بند بود اموال را جهت اشیاء منزل شخصی و معاملات خصوصی خود مصرف کردند در واپسین دم از کردار خود پشیمان شدند وصیّت کردند اموال را به امام هشتم علیه السلام برگردانند اما ورثه خودداری کردند.(2)

عثمان بن عیسی رواسی وکیل امام هفتم علیه السلام در مصر، اموال زیادی با شش کنیز که متعلق به نهاد بود را توقیف کرد، در پاسخ امام هشتم علیه السلام که استرداد اموال را خواسته بود، نوشت پدر شما مرا چنین دستوری نداده وی سرانجام از جریان وقف دوری گزید، اموال را به امام هشتم علیه السلام بازپس داد و تا آخر عمر در کربلا به عبادت پرداخت.(3)

هشام بن ابراهیم راشدی همدانی در مدینه عهده دار دریافت تمام اموالی بود که از سراسر مناطق نزد رهبری نهاد می رسید چنان که توزیع و

ص:146

ساماندهی وجوهات را نیز عهده دار بود بنابراین به نظر می رسد وی وکیل ارشد امام هشتم علیه السلام بوده است، و شاید بر همین اساس امام علیه السلام او را هنگام انتقال به خراسان همراه برد ولی راشدی در مروِ خراسان جذب دستگاه عباسی شد، تا آن جا که کارش گزارش مسایل درون بیت امام علیه السلام به دستگاه عباسی شده بود، با مراجعین به بیت امام علیه السلام برخورد ناهنجار می کرد و در یک توطئه شیطانی از جانب دستگاه عباسی طرح شده بود امام علیه السلام را به کشتن مأمون فرا خواند که امام علیه السلام پشت نمایش را خوانده بود و توطئه آنها خنثی شد.(1)

فارس بن حاتم بن ماهویه قزوینی، وکیل سرشناس امام هادی علیه السلام در سامراء و خط ارتباطی شیعیان مناطق جبال (بخش مرکزی و غربی ایران از جمله قزوین) با مرکز نهاد بود، وی در سال های پایانی امامت حضرت هادی علیه السلام حدود سال (248 ق) با برداشت ناروای اموال و درگیری با وکیل درست کار ناحیه (همانی) انحراف و کج روی خود را آشکار ساخت، این درگیری به دشنام گویی و… انجامید و موجب دلسردی شیعیان و توقف پرداخت وجوهات شد از آن جا که فارس جایگاه کلانِ ارتباطی داشت، امام هادی علیه السلام نخست وکلاء را از دادوستد اموال با او بازداشت در گام بعدی فارس را از دریافت وجوهات بازداشت اما او هم چنان به کار خود ادامه می داد و امام علیه السلام او را عزل کردند فارس آشکارا با مبارزه علیه امام علیه السلام برخواست و کسانی را گرد خود جمع می کرد امام علیه السلام او را مورد لعن و نفرین قرار دادند، از آن جا

ص:147

که انحراف فارس موجب سرگردانی شیعیان و مایه انحراف شدید شده بود امام علیه السلام دستور قتل او را صادر فرمودند.

فارس و اطرافیانش خود را به سیدمحمد فرزند گرامی امام هادی علیه السلام نزدیک کرده بودند، بعد از کشته شدن فارس و وفات سید محمد و شهادت امام هادی علیه السلام اطرافیان فارس زیر نظر خواهر فارس به راه خود ادامه دادند، و مدعی شدند که سیدمحمد جانشین پدر (امام هادی) بوده و بعد از وفات ودایع امامت را به برادر کوچکتر خود (جعفر فرزند امام هادی) تحویل داده است پس امام حاضر جعفر است نه حسن بن علی العسکری علیه السلام ؛ البته جعفر از همان آغاز کار برخلاف نظر امام هادی علیه السلام و سید محمد، از فارس جانب داری می کرد و هم اکنون با پذیرش رهبری گروه به ستیز با امام عسکری علیه السلام و شیعیان او پرداخت.(1)

عروة بن یحی دهقان وکیل امام هادی علیه السلام در بغداد و مدائن و حومه و خزانه دار آنجا بود، که راه خیانت پیش گرفت، مقداری از اموالِ نهاد را برداشت و آنچه ماند را به آتش کشید غروب همین روز تیرهای نفرین امام عسکری علیه السلام او را به هلاکت رسانید.(2)

احمدبن هلال عبرتایی از اصحاب امام دهم علیه السلام و یازدهم علیه السلام است که تا عصر سفیر دوم زنده بود، وی از اعضای نهاد وکالت و از چهره های شگفت

ص:148

می باشد، سیمای عرفانی و کارهای صوفیانه اش مانند 54 بار سفر حج که 20 بار آن را پیاده رفته بود، از وی شخصیت یگانه ساخته بود، نزد شیعیان عراق شاخص و معتبر می نمود با این حال شیخ طوسی او را در شمار وکلای مذمومِ پیش از غیبت آورده و نجاشی می گوید امام عسکری علیه السلام در حق وی سخنان ملامت آمیز فرموده: وی بدون اذنِ و رضایت رهبری نهاد و به خواست خود کار می کرد و سرانجام نفرین و لعن حضرت حجت شامل او شد، هنگامی که توقیع حضرت به این مضمون صادر شد احزروا الصوفی التصنع (از صوفی ریاکار دوری کنید) پذیرش این سخن امام علیه السلام بر بسیاری دشوار آمد و از قاسم بن علا که توقیع را خارج کرده بود خواستند یکبار دیگر درباره او از امام علیه السلام پرسش کنند که پاسخ مؤید توقیع نخست بود، باوجود این دو توقیع، بودند کسانی که هنوز به وی خوش بین ماندند، لذا این بار توقیع سومی صادر شد که او را با عروة بن یحی دهقان مقایسه کرده بود.(1)

امام عسکری علیه السلام که در میان طالبیون مدینه وکلایی داشت، برخی از این وکلاء پس از شهادت حضرت منکر ولادت حضرت حجت شدند که از جانب حضرت عزل شدند.(2)

محمدبن علی بن بلال معروف به بلالی، وکیل اصلی بغداد، که منکر

ص:149

سفارت سفیر دوم و مدعی نیابت خود شد و اموال شرعی را توقیف کرد، سفیر دوم با ابتکار جالب او را نزد حضرت حجت برد تا برایش اثبات کند که نایب خاص می باشد، مدتی بعد سفیر دوم در حضور یاران بلالی او را سوگند داد بر حقانیت خویش و بلالی سکوت کرد و پیروان اش از گرد او پراکنده شدند.(1)

 انگیزه انحراف وکلاء چه بوده است؟

  باور این مطلب بسیار دشوار است، که شخصی در کنار مولا و امام معصومش، مورد اعتماد او و از نزدیک شاهد کرامات و اخلاق پسندیده او باشد، با این همه دست از حمایت چنین موجودی بردارد، و به دنبال سایه های شیطانی با پیمودن بی راهه ها هلاک شود.

آری مشکل می توان باور کرد؛ اما انسان موجودی شگفت است، جولانگاه فضایل و رزایل اخلاقی است، ریشه کردن و جوانه زدن رزایل و خواهش های نفسانی، انسان را از فطرت خدادادی و از مسیر اولیاء الهی بیرون می کند، دولت یقین و ایمان او را به ذلت انکار و کفر بدل می کند.

بودند کسانی که در کنار رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم به تماشای اوج انسانیّت و معجزات شگرف نشستند اما روز آزمایش گوهر ایمان شان به مهره خاکی تبدیل شد؛ کلام نورانی وحی را در غدیر شنیدند و کرامات امیرالمؤمنین علیه السلام و اوج انسانیّت

ص:150

او را دیدند، ولی همراهی اش نکردند.

این نمونه ها راه را برای پذیرش واقعیت تلخ انحراف وکلاء و نمایندگان نهاد وکالت هموار می سازد.

توکل نداشتن به خدا، حسادت و رقابت ناسالم با همدیگر، دنیاخواهی وشهوترانی مهم ترین انگیزه های انحراف وکلاء می باشد. کمتر موردی پیدا می شود که وکیل بخاطر شک و تردید نسبت به امامت و حقانیّت امام علیه السلام، به انحراف کشیده شده باشد هر چند وقتی از طرف امام ملعون و مطرود می شدند. گرفتار عقاید باطل و فاسد می شدند.

وکیل خاطی و خیانت کار امام صادق علیه السلام هنگامی که مورد پی گرد امام علیه السلام قرار می گیرد، در گام نخست انکار می کند یعنی از کرده خود پشیمان است، امام علیه السلام در ادامه جملاتی می فرمایند که از مال دوستی و عدم توکل کافی این وکیل به خداوند حکایت می کند: از جدّم رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده که فرمود: اگر کسی از شما از روزی اش بگریزد، روزی به دنبال وی حرکت کرده و به او می رسد… کسی که مرتکب خیانتی شود روزی اش کم می شود و گناه خیانت را نیز به دوش می کشد.(1)

صالح بن محمدبن سهل همدانی، وکیل امام جواد علیه السلام در اوقاف قم، اموال نهاد را صرف نیازمندی های شخص خود کرد و در مواجهه با امام علیه السلام خواستار حلیّت شد، که امام علیه السلام به یاران خود خطاب کرد: این ها حقوق و اموال آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم و یتیمان و فقراء و تهی دستان را گرفته و خرج می کنند و سپس

ص:151

نزد من آمده حلالیّت می خواهند:(1) یعنی آغاز انحراف انگیزه مادی داشته، و این وکیل تا آن جا به حقانیّت امام و نهاد باور داشته که دنبال بدست آوردن رضایت و حلالیّت برمی آید.

کتاب رجال کشی، آغاز مذهب واقفیّه را انگیزه مالی معرفی می کند(2) نه مشکل اعتقادی، عقاید انحرافی مانند غلو و حلول و حلال کردن برخی محرمات بعدها و در اثر دخالت دیگران، وارد جرگه های وکلای منحرف می شد.

فارس قزوینی وکیل سرشناس امام هادی صلی الله علیه و آله و سلم در سامراء، نخست به خاطر مال دوستی دست به برداشت خودسرانه اموال نهاد زد، و پس از آن به خاطر حسادت و رقابت ناسالم با علی همانی دیگر وکیل نهاد به درگیری و دشمنی پرداخت، پی آمد این انحراف مایه دلسردی و سردرگمی شیعیان شد، تا امام صلی الله علیه و آله و سلم در سال 248 ق طی نامه چهره او را به مردم شناسانید.(3)

عثمان رواسی وکیل امام کاظم علیه السلام در مصر، هنگام شهادت حضرت اموالی زیاد همراه شش کنیز متعلق به نهاد را در اختیار داشت که همه را توقیف و کنیزان را آزاد و با آنها ازدواج کرد، این عملکرد بهترین گواه بر این مطلب

ص:152

است که انگیزه انحراف او شهوت رانی بوده است.(1)

البته برخی از وکلایی بودند که از روی باور و اعتقاد باطل به مذهب وقف گرویدند یعنی انگیزه و انحراف عقیدتی داشتند(2) ولی در مورد این گروه نیز می توان گفت که شاید اطلاع رسانی ناقص و زیادی شبهات و جوّ سردرگمی موجب انحراف آن ها شده است لذا بمحض اینکه متوجه حقیقت می شدند دست از عنادشان برمی داشتند.

 برخورد ائمه با وکلاء و نمایندگان منحرف چگونه بوده است؟

 گوشه هایی از شیوه و روش اصلاحی رهبری نهاد، در برخورد با مدعیان دروغین وکالت و بابیّت گذشت در برخورد با وکلاء منحرف نیز اصول همان شیوه پیاده می شد، یعنی ائمه گام به گام پیش می رفتند و تا وقتی که روش و برخورد ساده در قالب موعظه، تذکر و تنبیه خصوصی کارگر بود، به اقدامات شدیدتر متوسل نمی شدند، به ویژه برخورد با کسانی که پیشینه وکالت، و در میان توده ها جایگاه و اعتباری داشتند، ظرافت خاصیّ می خواست.

اوج انحراف وکلاء نهاد، پس از شهادت امام کاظم علیه السلام و آغاز امامت حضرت رضا علیه السلام است، بررسی موارد انحراف و برخورد امامان در همین برهه اصول روش رهبری، با منحرفین را بدست می دهد.

ص:153

در مواردی که خطر انحراف جدی بود، ائمه با بهره گیری از عنایت الهی پیشاپیش، یاران را از پیدایش انحراف، آگاهی می دادند، به عنوان نمونه: امام باقر و صادق علیه السلام از پیدایش جریان واقفیّه خبر داده و یاران را از آن بر حذر داشته بودند.(1)

امام کاظم علیه السلام نیز به دوتن از سران مذهب وقف (قندی و ابن مسکان) هشدار داده بود که مبادا امامت فرزندم (علی بن موسی الرضا) را انکار کنید.(2)

از آن جا که بیشترین منحرفان در عصر امامت حضرت رضا علیه السلام بود، بیشترین پیکار و رویایی را نیز آن حضرت به دوش می کشید، امام هشتم علیه السلام هنگامی به رهبری نهاد رسید که وکلای برجسته نهاد راه وقف را پیش گرفته و اموال زیادی را تصاحب کرده بودند، امام علیه السلام بین سالهای (183 تا 202 ق) تلاش خود را در قالب مناظره، ارشاد و بیداری پیروان نهاد نسبت به مذهب سازی رهبران واقفیّه آغاز کرد.

ایشان در معرفی واقفیّه فرمودند: آنان در حیرت و سرگردانی به سر می برند و با کفر زندقه می میرند(3) آنها مصداق این آیه شریفه هستند (مُذَبْذَبِینَ بَیْنَ ذلِک لا إِلی هؤُلاءِ وَ لا إِلی هؤُلاءِ)(4) آنان نه از مؤمنین هستند و نه از منکرین، امام هشتم علیه السلام با برخی از سران واقفیّه مانند بطائنی، ابن سراج و

ص:154

ابن مکاری به مناظره پرداخت (1)

روشنگری های امام علیه السلام تا آن جا کارگر افتاد که نهاد وکالت را از فروپاشی نجات داد، ابن سرّاج و یک وکیل دیگر از کردار اشتباه خود پشیمان شدند، وصیّت کردند اموال نهاد را برگردانند و این امر پیروان وقف را به امامت رضا علیه السلام سوق داد.(2)

عثمان رواسی از کار خود توبه کرد اموال نهاد را به امام هشتم علیه السلام برگردانید.(3)

یکی از یاران باوفاء امام کاظم و رضا علیه السلام که از جایگاه بسیار خوب اجتماعی برخوردار بود یونس بن عبدالرحمن قمی بود، وی در برابر حرکت واقفیّه و وکلاء منحرف به ستیز برخاست، و با حمایت کامل از امامت حضرت رضا علیه السلام به روشنگری پرداخت، رویارویی او تا آن جا بر سران وقف گران آمد که بطائنی و قندی از او خواستند در برابر دریافت ده هزار دینار سکوت اختیار کند، این یار راستین در پاسخ حدیثی از امام صادق و باقر علیه السلام را یادآور شد؛ پس از آشکاری بدعت ها، بر عالم است تا علمش را آشکار کند وگرنه نور ایمان را خدا از او می گیرد.(4)

گاهی شرایط و یا جایگاه حساس وکیل خاطی به گونه بود که رهبری نهاد با آنها برخورد آشکار نمی کرد صالح همدانی وکیل امام جواد علیه السلام در

ص:155

موقوفات قم اموالی را خودسرانه برداشته و به امور شخص خود مصرف کرد و خدمت امام آمده حلالیّت می خواهد، امام علیه السلام در ظاهر او را حلال اما برای یاران خود از کار وی شکایت کرد.(1)

در مواردی که خطر بسیار شدید می شد و تمام راههای بشری در اصلاح منحرفان بسته می شد، ائمه با سلاح نفرین وسوسه های خنّاس را آماج تیرهای غیبی قرار می دادند، امام هادی علیه السلام در حق عروة دهقان، که پس از سرقت مقداری از اموال باقیمانده را به آتش کشیده بود، دست به نفرین برداشتند و او در همان شب به هلاکت رسید.(2) نظیر همین را حضرت حجت در پایان دادن به فتنه احمدعبرتائی صوفی زاهد انجام داد.(3)

 ائمه که علم غیب و از آینده افراد خبر دارند، چرا کسانی را به وکالت و نمایندگی از جانب خود نصب کردند، که بعدها به انحراف گرایدند؟

 از این پرسش پاسخ های گوناگونی داده شده،(4) اینجا به ذکر چند نمونه بسنده می شود:

ص:156

اول _ رهبری نهاد مانند دیگر امامان و خود پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم مأمور بود تا وظایف شانرا بر مبنای علم ظاهری بشری انجام دهند، مگر در شرایط بسیار استثنایی که یا مشکل جدی بود و یا اینکه بروز کرامت و معجزه در میان می بود؛ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم میان مردم به علم ظاهری بشری قضاوت می کرد،(1) کسانی را برای وظایف مهمی مأمور ساختند که خطا و اشتباه کردند.(2)

برخورد پیامبر و امامان معصوم با انسان ها، عادی و بر اساس قوانین جاری بود تا آزمایش، تکلیف و اختیار معنی پیدا کند.

سنت الهی بر آن است که امور جهان و بشر روال عادی و طبیعی داشته باشد، اگر بهره گیری از دانش غیبی و معجزات راهکار معمول می بود پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و دیگر امامان چنین می کردند.

دوم _ از آن جا که سروکار وکلاء با اموال و وجوهات نقدی و این امور سخت فریبنده بود و از سوی دیگر انسان، موجود جایزالخطاء است، بنابراین

ص:157

ممکن است در هر دوره اشخاص درست کار به تعداد نیاز نهاد موجود نبوده، و اگر اشخاصی که در آینده به انحراف گرفتار می شدند، به استخدام نهاد درنمی آمدند کار مهم نهاد زمین می ماند و فساد و زیانی بزرگتر از انحراف، دامنگیر نهاد و اداره شیعیان می شد. بنابراین در برخی موارد گزینش بعضی وکلاء از روی ناچاری و نبود اشخاص مطمئن بود نظیر کار امام حسن مجتبی علیه السلام که کسانی را به فرماندهی سپاه در برابر معاویه منصوب کرد که بیشتر آنها راه انحراف و خیانت را پیشه کردند.

سوم _ بیشتر وکلاء منحرف، در آغاز کار و حتی مدت پس از آن درست کار، پارسا، مورد اعتمادِ اکثریت و مفید به حال اجتماع بودند، ائمه علیه السلام حجّت فعلی و همگانی در دست نداشتند تا از انتخاب آنها خودداری کنند؛ قصاص پیش از جنایت نیز مرسوم نبود، بنابراین گزینش وکلاء و نمایندگان در ظرف و موقعیت مناسب قرار داشته، که تصمیم مناسب نیز بوده است.

چهارم _ در بررسی موارد انحراف و مدعیان دروغین بابیّت روشن شد که اکثر منحرفین به دام غلوّ افتادند و ائمه را تا سرحد خدایی رسانیدند، اگر ائمه در کارهای عادی و ضروری از علم غیبی بهره می گرفتند و هر روز کرامت و معجزه نشان می دادند، بازار غلوّ و انحراف داغ می شد و پی آمدی بدتر از انحراف یکی دو وکیل داشت.

ص:158

 برخورد دولت و نزدیکان دستگاه عباسی با نهاد وکالت چگونه بود؟

 در پاسخ از اهداف و پیشینه نهاد وکالت، گوشه های از واکنش دستگاه عباسی در برابر تشکیلات نهاد روشن شد و نیز در بررسی از چگونگی روش وکلاء و ابزار فعالیت آنها در انجام وظایف، گوشه های دیگر برخورد دولت عباسی با نهاد روشن خواهد شد، اینجا نیز به برخی از موضع گیری های خلفاء و دستگاه عباسی در برابر رهبری نهاد و کارگزاران آن پرداخته می شود.

دشمنی و سخت گیری بنی عباس بر اهل بیت رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم خشن تر از رفتار بنی امیّه با اهل بیت بود، بنی عباس که مانند بنی امیّه خلفای غاصب و بی لیاقت بودند همواره تلاش می کردند تا امامان بر حق را در حصار و انزوا قرار دهند، امت اسلامی را با ترفندهای زور و زرو تزویر از مراجعه به جانشین های حقیقی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم بازمی داشتند، تا آن جا که مبارزه با اهل بیت و شیعیان سیاست اصولی و اولی آنها بود، با دشمنان خدا و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم طرح دوستی و مصالحه می ریختند اما با اهل بیت حتی یک لحظه دست از

ص:160

دشمنی برنداشتند.(1)

بنابراین روشن است که برخورد بنی عباس با نهاد وکالت کاملا کینه توزانه بوده، لذا نهاد کار خود را در پنهانی انجام می داد تا آن جا که برخی از آن به التنظیم السرّی (تشکیلات پنهانی) تعبیر می کردند.

منصور عباسی، که گماردگانش خبرهای از فعالیت های امام صادق علیه السلام و پیروانش را به او داده بودند، وکیل برجسته امام صادق علیه السلام معلی بن خنیس را دستگیر کرد، از او خواست نام دیگر وکلاء و یاران امام علیه السلام را افشاء کند، به اندازه او را شکنجه کرد تا به شهادت رسید ولی چیزی از نهاد وکالت نگفت.(2)

منصور در سال 147 ق امام صادق علیه السلام را از مدینه به بغداد احضار کرد و درباره فعالیت نهاد از امام علیه السلام توضیح خواست.(3)

دستگاه عباسی آن چنان نهاد را زیرنظر داشت، که یاران و نیازمندان با تغییر شکل و هیئت، خود را به امامشان می رسانیدند.(4)

ص:161

منصور به چند نفر از گماردگان خود پول می دهد، تا در چهره کسانی که وجوهات آورده به نمایندگان نهاد مراجعه و با گرفتن دستاویز آنها را به دام بیاندازد.(1)

در عصر امام کاظم علیه السلام نهاد وکالت گسترش یافت ولی هارون عباسی در سال (179 ق) دشمنی خود با اهل بیت را افزایش داد و با دستگیری های شمار زیادی از یاران و وکلاء، نهاد را با مشکل جدی روبرو ساخت محمدبن ابی عمیر وکیل بغداد زیر شکنجه رفت تا نام های دیگر وکلاء را افشا کند، چون ایستادگی کرد، با خواهرش چهارسال در زندان ماند، (2) علی بن یقطین دیگر وکیل نهاد تا پایان زندگی در زندان ماند، (3)نزدیک به

ص:162

شصت تن از علویان در زندان هارون جان سپردند، اوج دشمنی خلیفه دستگیری شهادت امام کاظم علیه السلام بود.(1)

متوکل عباسی فعالیت های امام هادی و پیروان او را زیرنظر داشت، به دنبال یک برنامه ریزی شوم، ابوعلی بن راشد، وکیل امام هادی علیه السلام و شماری از وکلاء دیگر را به شهادت رسانید،(2) وی علی همانی دیگر وکیل نهاد را زندانی و تصمیم کشتن او را گرفت، حتی پادرمیانی وزیر خود «عبیداله بن یحی بن خاقان» را نیز نپذیرفت، همانی طی نامه جریان را به امام علیه السلام نوشت، امام علیه السلام شب جمعه دست به دعا زد و رهایی همانی را از خدا خواستار شد صبح آن شب بر متوکل تب شدیدی عارض شد تا آن جا که کسی به زندگی او امیدی نداشت لذا دستور رهایی زندانیان را صادر و همانی نجات یافت.(3)

ص:163

دستگاه عباسی تنها به زیرنظر گرفتن و تبعید امام عسکری علیه السلام بسنده نکرد، بلکه تمام حرکات و آمدوشدهای امام و یاران او را زیرنظر گرفت تا آن جا که هرگونه دیدار و ملاقات حتی برای اشخاص عادی ممکن نبود، گاهی شیعیان سر راه امام علیه السلام می نشستند تا هنگام عبور وی از منزل تا دربار خلیفه با او دیدار کنند و سخن گویند، گاهی همین روزنه هم بسته می شد و یاران با اشاره و رمز پیام می دادند و می گرفتند و کار به جای می رسد که حتی نگاه به امام علیه السلام خطرآفرین بود، فضای سامّراء یکپارچه زندان و چشم جاسوسان شده بود، نزدیک ترین یار امام عثمان بن سعید با هیئت روغن فروش خود را به منزل امام علیه السلام می رسانید.(1) روزهای واپسین امام عسکری علیه السلام و دوره

ص:164

پنج سال زندگی امام دوازدهم علیه السلام در سامراء، با سخترین عملیات جاسوسی دستگاه عباسی همراه بود، احادیثی متواتری که خلفاء از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم شنیده بودند که دوازدهمین فرزند پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم ظلم را نابود عدالت را برپا می کنند، آنها را به تکاپو و اندیشه دستگیری مهدی موعود انداخت.

معتضد عباسی (279_289 ق) تلاشی بسیار کرد تا حضرت را بازداشت کند، و این امر موجب شد حضرت حجت علیه السلام از سامراء به حجاز کوچ کنند، مکتفی عباسی (289_295 ق) همین روش را پیمود، ترس و وحشت، چنان سایه افکنده بود که حتی بردن نام حضرت حجت علیه السلام ممکن نبود.(1) نهاد وکالت با بهره گیری از راهنمایی های رهبری، شیعیان را نسبت به وجود امام دوازدهم علیه السلام خاطرجمع و دستگاه خلافت را نا امید ساخته بود، هر چند مدتی دستگاه به این نتیجه رسیده بود که امام عسکری علیه السلام بدون بجا گذاشتن فرزندی از دنیا رفته است، (2)اما بعدها دریافته بود که شیعیان هم چنان امامی دارند و فعالیت های نهاد زیرنظر او جریان دارد، در سالهای (282 تا 288 ق) دوتن از یاران نزدیک ندیم خلیفه (بدر حسنی) از وجود امام دوازدهم علیه السلام و نهاد وکالت سخن می گفتند حتی نام های وکلاء را برمی شماریدند، سپس اسامی را در اختیار عبیدالله بن سلیمان بن خاقان که وزیر دربار و بسیار متعصب و

ص:165

فرزندش از نواصب بود،(1) گذاشتند، تا همه را دستگیر کند ولی معتضد گفت من خود حضرت را می خواهم، در جستجوی مکان او جاسوسانی ناشناس را با پول بفرستید، تا در قالب پرداخت وجوهات کار را به سامان رسانند در این موقعیت حساس دست غیبی حضرت حجت علیه السلام توقیعی صادر و تمام وکلاء را از دریافت هرگونه وجهی منع کرد لذا وقتی یکی از جاسوسان خدمت عطّار قمی معروف به قطّان آمد وی چنان وانمود کرد که چیزی از جریان نمی داند.(2)

پس از مرگ عبیدالله وزیر سال (288 ق) فرزندش که بسیار متعصب بود جانشین پدر شد و سرکوب شیعیان و ستیز با نهاد را شدت بخشید،(3) روزی به خلیفه گزارش رسید که حضرت در منزل پدرش واقع در سامراء حضور دارند

ص:166

خلیفه فوراً دستور داد وارد منزل شوند و هرکسی را آنجا یافتند به قتل رسانند ولی مأمورین او دست خالی برگشتند.(1)

از آن جا که اهل بیت و پیروان آنها بر حق و رهروان راستین پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم بودند، از جانب گروه های متعصب نیز در اذیت و آزار بودند نوک حمله ی آنها کارگزاران و خادمین به نهاد بود جعفربن عبدالواحد، قاضی کوفه، به اندازه ایوب بن نوح وکیل امام هادی علیه السلام را مورد آزار و اذیت قرار داد که وی نزد امام علیه السلام شکایت برد و حضرت در پاسخ فرمود تا دوماه دیگر خداوند شرّش را از تو کم خواهد کرد و چنین شد.(2)

فضل بن شاذان وکیل امام عسکری علیه السلام مورد آزار و اذیّت خوارج بیهق قرار گرفت تا آن جا که وی ناچار شد محل سکونت خود را در شرایط نامناسب ترک کند وی در میانه راه با سختی ها و بیماری سر دچار شد که در اثر آن از دنیا رحلت فرمود.(3)

ص:167

دستگاه عباسی هرگاه با قیام های انقلابی مانند حرکت صاحب زنج، نهضت های زیدیه و اسماعیلیه روبرو می شدند، ائمه و پیروان آنها را زیر فشار قرار می دادند، که این امر کار نهاد را مشکل می ساخت.(1)

 با وجود سخت گیری های دستگاه عباسی، نهاد وکالت چگونه و با چه ابزار و شیوه های، به اهداف نهاد، جامه عمل می پوشانیدند؟

 نظام وکالت از ساده ترین تا پیچیده ترین، ابزار و شیوه های مشروع بهره می گرفت، لذا با وجود سختی های فراوان توانست فرهنگ اهل بیت را علی رغم خواست بنی امیّه و بنی عباس، به دست امت های بعدی برسانند، موسم حج یکی از فرصت های بود که کارگزاران نهاد، با همدیگر و با امام علیه السلام دیدار و تبادل نظر می کردند(2)خالدبن نجیح وکیل امام کاظم علیه السلام در سال (174 ق) که هارون عباسی نیز حج رفته بود، خدمت امام کاظم علیه السلام رسید و امام علیه السلام از احوال دیگر یاران و وکلاء پرسش کرد.(3)

ص:168

برای دادوستد وجوهات و نامه ها، جاهای خلوت، خرابه ها و محله های بیرون از شهر انتخاب می شد تا از نظر جاسوسان به دور باشد.

امام کاظم علیه السلام خود مشخصاً به محله ی «بطن الرّمه» خارج از مدینه رفت و اموال نهاد را از ابن سالم و ابن حمید که از کوفه آمده بودند تحویل گرفت و پاسخ نامه های آنها را داد.(1)

ابوجعفر سفیر دوم با ابن متیل یکی از ده وکیل بغداد، در یکی از خرابه های عباسیه دیدار می کند، در آن جا نامه ای که امام دوازدهم علیه السلام به او نوشته بود قرائت کرد و سپس آن را پاره کرد،(2) در موارد دیگر به رابطین فرمان می داد اموال و نامه ها را در جای تعیین شده بگذارند و در عوض هیچ

ص:169

رسیدی به آنها نمی داد. (1)

ارسال نامه ها و اموال گاهی به دست زنان، (2) افراد گم نام و ناشناس، بازرگانان، بزرگ سالان و بردگان انجام می شد، بازرگان قمی وقتی غیب گویی محمدبن عثمان عمری را دید بسیار شگفت زده شده بود چون از حقیقت امر خبر نداشت و خیال می کرد کالای بازرگان ای را انتقال می دهد(3) به نقل شیخ طوسی حضرت حجّت علیه السلام توسط خادمه پیری با وکلاء

ص:170

نامه نگاری می کرد.(1)

استفاده از ابزار و وسایلی که برای کارهای غیر حمل ونقل درست شده بود نیز گاهی مرسوم بود مثلا داوودبن اسود به دستور امام عسکری علیه السلام چوب مدوری را باید به سفیر اول می رسانید، وی هنگام عبور از کوچه ای تنگی در سامراء چوپ را بر مرکب می زند که ناگهان چوب شکسته و کاغذ و نامه ها از میان آن بیرون می ریزند، وی همه را گردآورده نزد امام علیه السلام برمی گردد امام علیه السلام او را توبیخ می کند.(2)

ص:171

تقیه سپری بود در برابر پیکان جاسوسان و اطرافیان عباسی، ائمه شخصیت های شیعی که تقیه را رعایت نمی کردند و اسرار اهل بیت را فاش می کردند خطرآفرین می دانستند.(1)

شدت تقیه نصربن قاموس لخمی موجب شد که طی بیست سال وکالت کسی از این مقام او آگاه نشد.(2)علی بن یقطین وکیل امام کاظم علیه السلام با استتار و تقیه سالها در دستگاه عباسی صاحب منصب بود و هارون با آن زیرکی اش واقعیت امر را کشف نتوانست.(3)

پس از شهادت امام جواد علیه السلام بزرگان و شماری از وکلاء به دعوت محمدبن فرج سروکیل، گرد هم می آیند ولی خود او شرکت کننده ها را همراهی نمی کند و انگیزه خود را چنین اعلام می دارد: تا مبادا در معرض شناخت و شناسایی قرار گیرم.(4)

ص:172

سفیر اول به خاطر تقیه، در هیچ مجادله و مباحث آشکار مذهبی شرکت نمی کرد.(1)

حسین بن روح سفیر سوم به اقتضای زمان بابیّت اش بالاترین مرحله ی تقیه را در پیش گرفت، هنگامی که سخن از بهترین صحابه بود، و شاید نظر ابن روح را خواستار شدند، وی گفت: آنچه صحابه بر آن اجماع و اتفاق کرده اند نزد ما صحیح است، یعنی اول صدّیق، سپس فاروق سپس عثمان ذوالنورین و سپس علی وصیّ است.(2) روزی یکی از دربانانش که به معاویه توهین کرده بود، را از کار اخراج کرد،(3) ابن روح با این چهره در درون

ص:173

دستگاه نفوذ و اعتماد عامه را به خود جلب کرده بود.

انتخاب شغل های عادی و در لباس و هیئت دست فروشان درآمدن و انتخاب نام های مستعار نیز یکی از شیوه های پنهان کاری بود، عثمان بن سعید در قالب روغن فروشی توانست وکیل مهم سه امام باشد وی به سمان و زیّات (روغن فروش) معروف شده بود، وی نامه ها و اموال را در ظرف روغن جابه جا و یا خدمت امام علیه السلام می رسانید(1) حتی گاهی نام مستعار انتخاب می کرد (حفص بن عمرعمری)(2)

محمدبن احمد قمی دستیار سفیر دوم معروف به قطّان (پارچه فروش) بود برخی می گویند وی در قالب پارچه فروشی نامه و اموال را میان پارچه جابه جا و یا به امام علیه السلام می رسانید.(3)

ص:174

 آیا نهاد وکالت، افراد نفوذی در درون دستگاه عباسی داشته است؟

 برخی از وکلاء و شیعیان، به دستور و یا رضایت ائمه وارد دستگاه عباسی شده بودند؛ تا نهاد را در جریان رویدادهای پنهانی دستگاه قرار دهند، به ارشاد اشخاص مستعد که گرد دستگاه عباسی می چرخیدند بپردازند و به شیعیان گرفتار کمک برسانند.

امام کاظم علیه السلام در توصیف جایگاه یکی از شیعیانی که وارد دستگاه عباسی شده بود، فرمود: همانا خدای را اولیای است در کنار اولیای ظالمان، تا به وسیله آنان از اولیای خودش بلا را دور کند…(1)

مرحوم مجلسی حکایتی را درباره «موسی» جدّ علی بن یقطین نقل می کند که از آن برمی آید که در عصر امام صادق علیه السلام یاران او در دستگاه آخرین خلیفه اموی (مروان حمار) جهت کمک رسانی به مظلومان نفوذ کرده بودند، هنگامی که مردی از منشیان یحی بن خالد فرماندار اهواز شد، موسی زیر بار سنگین بدهکاری مالیات، رفته بود، خدمت امام صادق علیه السلام عرض حال کرد، امام علیه السلام طی نامه او را نزد فرماندار مذکور فرستاد فرماندار نامه امام علیه السلام را بوسید و بسیار شادمان شد، بدیهی های او را قلم گرفت و اموال شخصی خود را با او قسمت کرد.(2)

ص:175

از برخی گزارش های تاریخی، برمی آید که پدر علی بن یقطین یعنی یقطین بن موسی نیز از نفوذی ها و خدمت گزاران به نهاد بوده است، یقطین در آغاز کار از داعیان و هواداران بنی عباس بوده و از طرف «مروان حمار» آخرین خلیفه اموی تحت پیگرد و فراری بود، پس از پیروزی سفاح عباسی، از جایگاه ویژه برخوردار شد، وی در عصر منصور و مهدی عباسی در عراق سمت مهمی داشت، و از آنجا که فرد شیعی بود، اموالی را خدمت امام صادق علیه السلام می فرستاد، شیخ طوسی می فرماید: کان یتشیع و یقول بالامامة و کذلک ولده و یحمل الاموال الی ابی جعفربن محمد علیه السلام ثم وصل خبره الی المنصور و المهدی فصرف الله عنه کیدهما…(1)

برخی نوشته ها یقطین را بیگانه به اهل بیت و دل سپرده به دولت عباسی معرفی کرده اند دلیل گفتار خود را روایتی از امام صادق علیه السلام می دانند که در آن مذمت یقطین وارد شده است.(2)

علی بن یقطین بن موسی بغدادی، سال (124 ق) در کوفه دیده به جهان گشود، پدرش با مروان بن محمد حمّار خلیفه اموی درافتاد و علی همراه مادر و برادرش آواره مدینه شدند، سال (132 ق) مروان سرنگون شد، علی

ص:176

به اتفاق خانواده ای خود به کوفه برگشت.(1)

روزی علی بن یقطین با برادرش عبیدبن یقطین خدمت امام صادق علیه السلام رسیدند، حضرت فرمود آن که گیسوان دارد نزدیک اش آورید، علی که گیسوان داشت پیش رفت امام علیه السلام او را در آغوش گرفته برایش دعای خیر کرد،(2) علی در اوان جوانی دیگ افزار (ادویه) می فروخت و علی رغم توصیه و تلاش های پدر وارد دستگاه عباسی نمی شد ولی سرانجام به اشاره امام کاظم علیه السلام وارد دستگاه مهدی عباسی شد امام علیه السلام با او تعهد کرد که هر مومنی به او روی آورد گرامی اش دارد.(3)

هرچند وکیل بودن او را کسی تصریح نکرده ولی روایاتی که شرح حال و موارد ارتباط او را با ائمه علیه السلام و اعضای نهاد گزارش می کنند به خوبی روشن می شود که وی عهده دار منصب وکالت امام کاظم علیه السلام را عهده دار بوده است.(4)

علی بن یقطین تا مقام وزارت هارون عباسی پیش رفت و چنان در راه تحقق اهداف نهاد و کمک رسانی به درماندگان پایداری کرد که بارها از جانب امام هفتم علیه السلام از اهل بهشت معرفی شد.(5)

ص:177

علی بن یقطین در میان درباریان و اطرافیان بی خبر دستگاه به معرفی چهره آفتاب امامت پرداخت، که این خدمتی فراتر از محدوده یک وکیل و نایب بود؛ وقتی مهدی خلیفه سوم عباسی، مسجدالحرام را توسعه بخشید، خانه ای کنار مسجد باقی ماند که صاحبانش راضی به تخریب آن نمی شدند فقیهان گفتند: روا نیست زمینی بی خشنودی صاحب اش ضمیمه مسجدالحرام شود.

علی بن یقطین افکار عمومی را متوجه شخصیت الهی کرد به خلیفه گفت اگر به موسی بن جعفر علیه السلام نامه بنویسی، چاره کار نماید، و او چنین کرد؛ امام علیه السلام در پاسخ نوشت: اگر نخست مردم در مکه می زیستند و کعبه، با وجود آنها ساخته شده مردم به زمینهای پیرامون آن سزاوارترند و اگر در آغاز کعبه پدید آمد و مردمان گردش حلقه زده اند، پس کعبه به زمین های اطراف اش سزاوارتر است. چون این پاسخ به خلیفه رسید نامه را بوسیده خانه را خراب کردند و…(1)

هادی عباسی باور داشت امام کاظم علیه السلام در پشت قیام های زیدیه قرار دارد لذا

ص:178

سوگند یاد کرد که بر او رحم نخواهد کرد، علی بن یقطین به زودی جریان را به امام گزارش داد،(1) تا نهاد آماده باشد.

سرانجام آفتاب تقیه در حدود سال (182 ق) رخ در نقاب کرد، در حالی که امام کاظم علیه السلام در زندان بود و دوسال پس از وفات وی به شهادت رسید چنانکه سه سال بعد (185 ق) نیز پدرش یقطین بدرود حیات گفت.(2)

پیروان امام هشتم علیه السلام در قلب دشمن نفوذ کرده بودند حسن انباری می گوید به امام هشتم علیه السلام نوشتم و از او برای ادامه خدمت در دستگاه عباسی اجازه خواستم و در پایان نامه اضافه کردم که اگر دست از کار بکشم سلطان مرا به جرم رافضی بودن گردن می زند حضرت در جواب فرمود: اگر کارهایت طبق فرمان و رضای رسول خدا و در راستای کمک رسانی به فقرا باشد مانعی ندارد.(3)

ص:179

امام جواد علیه السلام نیز در راستای گسترش نهاد و اهداف از پیش تعیین شده، یاران خود را در دل دشمن و مرکز فرماندهی گسیل داشت؛ نجاشی از حمدویه نقل می کند که در توصیف دوتن از یاران امام جواد علیه السلام چنین می فرمایند: انّ محمدبن اسماعیل بن بزیع و احمدبن حمزة (القمی) کانا فی عداد الوزارء(1) و در ادامه از امام هشتم علیه السلام روایتی نقل می کند که گواهی بر منصب حکومتی ابن بزیع است.(2)

نوج بن درّاج از شیعیانی است که فرزندش ایوب وکیل امام جواد و هادی علیه السلام بود، و تا منصب قضاوت بغداد و کوفه پیش رفت.(3)

شاید در هیچ زمانی مانند عصر سفیر سوم، نفوذ یاران امام و وکلاء در دستگاه عباسی، گسترش نیافته باشد اوضاع و احوال زمان سفارت حسین بن روح، از حساسیتی ویژه برخوردار بود، از سوی بدخواهان شیعه درصدد بودند خلیفه عباسی را نسبت به شیعیان بدبین کنند، و از سوی قیام های علیه دستگاه و از جمله جریان قرامطه، شیعه را در جایگاهی

ص:180

خطیری قرار داده بود.(1)

حسین بن روح به بهره گیری کامل از سپر تقیه حتی پیش از سفارت، خود را به دستگاه نزدیک کرده بود وی زمانی مسئول املاک (دیوان الضیاع الخاصّه) بود.(2)

وی هنگامی که به سفارت رسید، با تدبیر و زیرکی کشتی شیعه را به ساحل نجات آورد، او از آغاز سفارت (مصادف با سال یازدهم حکومت مقتدر و دومین بار وزارت علی بن فرات) تا وزارت حامدبن عباس (306 تا 311 ق) در میان مردم بغداد و خلفا با عزّت و احترام زندگی می کرد نزد مقتدر و مادرش سیّده جایگاه والای داشت(3) منزل او در زمان وزارت حمیدبن عباس (311_306 ق) مرکز ملاقات مدیران، اشراف و وزرای پیشین بود.(4)

وی به کمک خاندان فرات و بنو نوبخت که از شیعیان و تا جایگاه وزارت دستگاه رسیده بودند، توانست به اهداف نهاد وکالت جامه عمل بپوشاند(5) که

ص:181

مشروح آن در پاسخ جداگانه خواهد آمد.(1) ابوالحسن علی بن فرات طی سه نوبت به مدت شش سال وزیر دستگاه عباسی بود، ابوسهل نوبختی بازوی پرتوان سفیر سوم به حکومت «مبارک» رسید.(2)

خدمت رسانی به بیچارگان که یکی از اهداف نهاد بود با بهره گیری از وضعیت خوب سیاسی انجام می شد علی بن محمدبن فرات پنج هزار نفر را تحت حمایت مالی قرار داده بود.(3)

ص:182

 هدف از تعیین و نصب نوّاب خاص (وظایف آنها) چه بوده است؟

 آنچه در پاسخ از پرسش اهداف و وظایف وکلاء گفته شد، در پاسخ این پرسش نیز کارساز است یعنی بخشی از وظایف وکلاء عصر حضور امامان با وظایف نایبان خاص در عصر غیبت، یکسان است، ولی نوّاب خاص دارای رسالتهایی بودند که آنها را از دیگر وکلاء متمایز می ساخت، این جا به شرح وظایف ویژه آنها پرداخته می شود.

آغاز غیبت صغری (329 ق) با دگرگونی آشکار در سیستم نهاد وکالت، همراه بود، یعنی وکلاء نواحی، ارشد و کارگزاران در نهایت به یک وکیل و نماینده مراجعه می کردند، که نایب خاص و جانشین بدون واسطه رهبری بود، دیگر مراجعه عموم و دیگر وکلاء خدمت امام علیه السلام آسان نبود، چهارتن از وکلاء برجسته از جانب خود امام علیه السلام طی زمان غیبت سی ویک ساله معرفی شدند که از آنها به عنوان نایب خاص، نواب اربعه، باب و سفیر امام علیه السلام تعبیر می شد.

وظیفه عمده سفراء، اجرای وظایف مشخص بود که پیش از این توسط

ص:184

خود امامان علیه السلام انجام می شد(1) آغاز کار نوّاب خاص را امام عصر علیه السلام اعلام کردند، اندکی پس از خاک سپاری جنازه امام عسکری علیه السلام امام عصر علیه السلام در دیدار با کاروان سرگردان قمی ها که در جستجوی امام راستین بودند فرمودند: بعد از این چیزی به سامراء نفرستید، شخصی را در بغداد معین می کنم، اموال را به او هدیه بدهید و نامه ها را (توقیعات) از او دریافت کنید.(2)

پایان کار سفیران نور نیز کلام چهارمین سفیر بود که خاتمیّت سفارت را با آغاز غیبت کبری اعلام کرد.(3)

مهم ترین اهداف تعیین نواب خاص و وظایف آنان قرار ذیل است:

الف _ پنهان و بیان

یکی از مهم ترین رسالتهای نواب خاص، اجرای یک برنامه دوگانه بود، از سوی نام و جای امام علیه السلام را پنهان می داشتند تا آنکه دستگاه پس از جستجوی زیاد و گسیل گماردگان بیشمار بدین نتیجه رسید که امام عسکری علیه السلام بدون بجا گذاشتن فرزندی از دنیا رفته است، (4)و از سوی دیگر به شیعیان و یاران

ص:185

امام علیه السلام ثابت کردند که دوازدهین امام علیه السلام زنده و حاضر هستند(1) تا آن جا که گروه های که بدنبال شهادت امام عسکری علیه السلام و خفقان دستگاه پدید آمده بود، در اندک زمانی به وحدت نظر رسیدند و امامت امام دوازدهم علیه السلام را پذیرفتند.

شیخ طوسی چهار روایت پشت سرهم نقل می کند که شیعیان از سفیر اول سراغ امام عصر علیه السلام را می گیرند وی نیز پاسخ می دهد که حضرت هر سال در موسم حج حضور دارند و خودش او را در حالی که پرده کعبه را در دست داشت دیده است.(2)

سفیر دوم تا سالهای اولیه حکومت معتضد (289 ق) می کوشید وجود امام علیه السلام را از عباسیان محفوظ دارد، وی امیدوار بود که به این ترتیب حکومت قانع شود که دیگر قیامی صورت نمی گیرد، زیرا امامیه دیگر امامی ندارند که گرد او جمع شوند و بر این اساس اقدامی علیه شیعه انجام ندهند. درست در همین زمان شخصی از قبیله حمدان موسوم به قلانسی از وی سراغ جانشین امام عسکری علیه السلام را گرفت وی پاسخ داد که: امام عسکری علیه السلام جانشینی در میان

ص:186

شما گذاشته که گردنش شبیه این است (کنایه از اینکه حضرت حجت علیه السلام بالغ و جوان شده).(1)

حضرت حجت علیه السلام با صدور توقیعی پاسخ کلی به جویندگان نام و مکان ایشان دادند: امّاالسکوت و الجنّة و امّا الکلام و النّار، فانهم ان وقفوا علی الاسم اذاعوه و ان وقفوا علی المکان دلّوا علیه.(2)

ب _ پایداری در برابر انحراف، انشعاب و شبهه:

 جلوگیری از انشعابات و سردرگمی:

سخت گیری دستگاه عباسی و در خطر بودن حتمی جان امام علیه السلام از یک سوی و وجود اشخاص بیماردل، فرصت طلب و گروه بی خبر از سوی دیگر، موجی از سردرگمی را در میان شیعه نسبت به وجود و مکان حضرت حجت علیه السلام پدید آورد نوّاب چهارگانه با همراهی وکلاء ناحیه و کارگزاران، با یک تلاش هم آهنگ توانستند جلو انشعاباتی را که در مذهب اثنی عشری بعد از شهادت امام عسکری علیه السلام (260 ق) پدید آمده بود، بگیرند، آنها با طرح و بیان احادیثی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و دیگر امامان اهل بیت مبنی بر این که تعداد

ص:187

جانشینان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم دوازده نفر (1)و آخرین آنها غیبت طولانی خواهد داشت، پذیرش غیبت را همگانی کردند. مانند همین فعالیت پس از شهادت امام کاظم علیه السلام در برابر واقفیّه انجام شد.(2)

انشعاب حاصله در میان امامیه پس از وفات امام عسکری علیه السلام (260 ق) سفراء اول و دوم را وادار ساخت تا تلاش خود را به وحدت دوباره اقشار امامیه مصروف دارند، به این منظور به اثبات وجود امام دوازدهم علیه السلام پرداختند و…(3)

سفیر دوم در یک تلاش موفق، توانست نماینده مردم دینور را از حالت تحیر نجات دهد چنانکه تردید خود وکلاء را نیز برطرف کرد.(4) شاید مهم ترین تلاش وکلاء به یاری رهبری نهاد، رهایی شیعه از حیرت و سردرگمی بود که بدنبال شهادت امام عسکری علیه السلام پدید آمد و طی آن شیعه به پنج و یا چهارده یا بیست فرقه تقسیم شد ولی در کوتاه ترین زمان ممکن همه به امامت حضرت حجت علیه السلام و غیبت او اتفاق نظر پیدا کردند.(5)

ص:188

ج _ برخورد با مدعیان دروغین بابیّت

در پاسخ از پرسش مدعیان دروغین بابیّت، مشروح برخورد نوّاب خاص با آنها بیان شد، برخورد با مدعیان که انحراف عقیدتی را دامن می زدند بسیار جدی بود، سفیر دوم با محمد نُمیری که مدعی بابیّت و مروج عقاید غلّوآمیز بود برخورد جدی داشت او را مورد لعن و نفرین قرار داد امت شیعه نیز در کنار سفیر دوم ایستادند.(1)

ابوبکر بغدادی برادرزاده سفیر دوم و کسی که نام اش در وصیّت نامه سفیر دوم آمده بود با سوءاستفاده از این موقعیت راه انحراف پیشه کرد و با تلاش پی گیر در عصر سفیر سوم و چهارم و پس از آن به عقیده خود پافشاری می کرد ولی برخورد هوشیارانه دو سفیر تلاش او را ناکام گذاشت.

یاران نهاد با روشنگری، ابوبکر بغدادی را خلع سلاح کردند، ابودلف مجنون در دفاع از بغدادی می گفت: از آن جا که سفیر دوم نام بغدادی را در وصیّت اش آورده پس بر حسین بن روح (سفیر سوم) و دیگران برتری دارد! ابن عیّاش در برابر او پاسخ داد که امام صادق علیه السلام در وصیّت اش نام منصور عباسی را بر نام امام کاظم علیه السلام مقدم داشته و حال آنکه کسی بر برتری او بر ظالم تریدی ندارد.(2)

ص:189

سفیر سوم با تلاش پی گیر در برابر انحراف شلمغانی و منصور حلّاج ایستاد، پیروان اهل بیت را از عقاید غلوآمیز اتحاد و حلول و… برکنار داشت، وی می فرمود:… این سخنان، کفر به خدای تعالی است؛ والحادی است که این مرد (شلمغانی) در دل این جماعت حاکم ساخته، برای آنکه آن را وسیله ای دعوی حلول خدا در خودش قرار دهد، همان گونه که نصارا در باره عیسی علیه السلام می گویند و سرانجام سر از گفتار حلّاج (که لعنت خدا بر او باد) درخواهد آورد.(1)

د _ نقش آموزشی و روشنگری

نوّاب خاص همچون دیگر وکلای نهاد در برابر پرسش ها و شبهات مردمی پاسخگو بودند، آنگاه که موج پرسش ها از وجود حضرت حجت علیه السلام و مکان بود و باش او از دریای مشتاقان برمی خاست نوّاب خاص ناچار می شدند از دیدارهای نهانی که با مرادشان داشتند پرده بردارند، جعفر حمیری می گوید: محمدبن عثمان عمری فرمود: حضرت حجت را دیدم که پرده کعبه را گرفته می گوید:

خداوندا انتقام مرا از دشمنانم بستان!(2)

ص:190

نوّاب پرسش های اقتصادی و یا فقهی مردم را به محضر امام علیه السلام عرضه و پاسخ آنرا دریافت می کردند اسحق بن یعقوب می گوید: پرسش های را نزد محمدبن عثمان عمری مطرح کردم (چرا نزدیکان و عموزادگان حضرت حجت منکر او هستند؟ چرا عموی او جعفر منکر او است؟ نوشیدن فقاع و شلماب(1) چه حکمی دارد؟ چرا امام از ما خمس و زکات دریافت می کند؟ زمان ظهور کی است و…)

توقیعی به خط مبارک حضرت صادر شد که پاسخ پرسشهای مذکور بود: …از آن جا که میان خدا با کسی خویشاوندی نیست، منکرین ما از مانیستند منکر ما مانند پسر نوح است (که با پدرش درافتاد و قرآن خطاب کرد که او پسر نوح نیست) و اما عمویم و فرزندش مانند براردان یوسف اند، و اما فقاع حرام و نوشیدن شلماب مشکلی ندارد؛ و اما دریافت اموال از شما تنها بخاطر پاکیزه شدن شماست (نه برای سود ما) پس هر کسی می خواهد بدهد و اگر نمی خوهد ندهد آنچه خدا به ما داده است بهتر از آنچه است که به شما داده است؛ اما ظهور فرج را خدا می داند و کسانی که وقت و زمانی را مشخص کنند دروغ گفته اند.(2)

سفیر سوم به پرسش های مردم قم پاسخ می گوید و پرسش ها را نیز خدمت حضرت علیه السلام می دهد؛ یکی از پرسش ها راجع به زنی است که همسرش مرده است آیا در تشیع جنازه او شرکت می تواند؟ آیا در ایام عده به قصد

ص:191

زیارت قبر شوهرش می تواند از منزل خارج شود توقیع مبارک پاسخ داد که هردو صورت بلامانع است.(1)

ه _ ارتباط امت با امام

رسانیدن درخواست ها، پرسش ها، وجوهات و هدایای مردمی به پیشگاه حضرت حجت و خروج پاسخ ها و توقیعات برای مردم از وظایف کلان نوّاب خاص بود، شیخ طوسی می فرماید: توقیعات صاحب الامر علیه السلام به دست عثمان بن سعید و پسرش محمد برای شیعیان و خواص اصحاب امام عسکری علیه السلام خارج می شد(2) درباره سفیر دوم می فرماید: او حدود پنجاه سال متولّی امر سفارت بود و مردم اموال خود را به او می سپردند (تا به امام برساند) و او نیز توقیعات را برای مردم بیرون می آورد.(3) آخرین توقیع که با وساطت نوّاب خاص انجام شد همان توقیعی است که بدست سفیر چهارم و اعلان پایان نیابت خاصّه و آغاز غیبت کبری بود.(4)

محمدبن عثمان وقتی اموال ارسالی از قم و نواحی آن را تحویل می گیر، به آورنده اموال یادآوری می کند که دودست لباس در میان اموال نزد شما جامانده است لطفاً آن ها را نیز بیاورید، این جریان موجب شگفتی آوردنده اموال می شود و از آن جا که او از حقیقت امر آگاهی نداشت و خیال می کرد

ص:192

اموال بازرگانی است همواره می گفت از گیرنده اموال چیزی دیدم که تنها کار ولی و امام می باشد(1) محمدبن زیاد از حضرت حجت علیه السلام درخواست کفن می کند،(2)شخص دیگر درخواست دعا و رفع گرفتاری و ارایه راهنمایی از حضرت حجت علیه السلام دارد(3) علی بن حسین بن بابویه قمی درخواست دعا از حضرت حجت دارد تا خداوند فرزندی به او روزی فرماید(4) تمام این ارتباطات

ص:193

بواسطه نواب خاص انجام می شد.

و _ معرفی جانشین

گزینش و نصب نایب خاص تنها به خواست امام علیه السلام بود ولی معرفی و انتقال آن کار سفیر پیشین بود معرفی سفیر سوم توسط سفیر دوم شایان توجه است، سفیر دوم حدود ده وکیل برجسته و شایسته داشت که در میان آنها گمان می رفت ابوسهل نوبختی تنها کاندیدای جانشینی باشد ولی برخلاف این انتظار سفیر دوم حسین بن روح نوبختی را معرفی کرد، بعدها وقتی از ابوسهل علت عدم انتخاب وی به این مقام را جویا شدند، پرده از حکمت کار برداشت وی اظهار داشت ابن روح از توانایی و شجاعتی برخوردار است که اگر امام زیر عبایش باشد و او را قطعه قطعه کنند امام را به دست ظالمین نخواهد داد.(1)

پس از وفات سفیر دوم (305 ق) ابن روح به مرکز نهاد وکالت (دارالنیابة) رفت و با دریافت وسایلی که مخصوص سفیر خاص بود کار سفارت را آغاز کرد.(2)

ص:194

سفیر سوم نیز در نیمه شعبان (326 ق) سه روز پیش از وفات اش و در جشن ولادت حضرت حجت علیه السلام به دستور امام علیه السلام علی بن محمدسمری را به عنوان جانشین خود معرفی کرد.(1)

 جمع آوری وجوهات مالی یکی از اهداف نهاد وظایف مهم وکلاء و نواب خاص بود، ائمه که با منبع وحی و خزانه الهی مرتبط بودند چه نیازی به این اموال داشتند؟ و اگر نیازی نداشتند پس چرا کسانی که وجوات شرعی خود را نمی دادند یا وکلایی که خیانت مالی می کردند مورد سرزنش ائمه قرار می گرفتند؟

 بی شک انبیاء و اولیاء الهی از ذخایر مادی و معنوی به اذن خدا آگاهی داشتند، امام صادق علیه السلام می فرماید: کسی که گمان کند امام به دارایی های مردم نیازمند است، به کفر گراییده.(2) امام هشتم علیه السلام در برابر خواهش ابراهیم بن موسی که سوگند یاد کرد چیزی در بساط ندارد، مقداری زمین را شگافت و شمش طلایی برای او بیرون آورد و فرمود از این گنج بهره گیر و آنچه دیده ای پنهان بدار.(3) مطرفی از اهالی مدینه نقل می کند: هنگامی که

ص:195

امام رضا علیه السلام درگذشت چهارهزار درهم بر او طلب داشتم، با خودگفتم، مال ام به باد رفت! فردای آن روز امام جواد علیه السلام کسی را دنبالم فرستاد، وقتی خدمت حضرت رسیدم، سجاده خویش را کنار زد و ناگهان زیر آن دینارهای پدیدار شد و آنها را به من داد.(1)

حال که روشن شد ائمه نیازی به وجوهات مردمی نداشتند، جان پاسخ در این نکته نهفته است، که انگیزه اصلی نهاد وکالت از دریافت اموال چه بوده است؟ پاسخ اجمالی از این پرسش در اهداف نهاد و وظایف وکلاء گذشت و اینجا طی مراحل زیر به تکمیل آن پرداخته می شود.

1. بهره گیری انبیاء و ائمه از علم و خزائن غیبی، تنها در موارد و شرایط استثنائی تجویز شده است، تا موجب اختلال در نظام عادی جهان نشود، خواست خداوند این است که امور جهان بر اساس اسباب و علل طبیعی عادی پیش رود، لذا پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم برای تداوم جهاد و دستگیری از بی نوایان به دریافت زکات و دیگر وجوهات مالی اقدام می کرد.

2. یکی از اهداف شرع مقدس از دریافت زکات و خمس و تشویق به انفاق، زنده کردن روحیه ایثار و تقویت معنویت در انسان ها می باشد، قرآن کریم راجع به فلسفه و هدف قربانی کردن در حج می فرماید: هرگز گوشت ها و خون های (حیوانات قربانی شده) به خدا نمی رسد ولی این تقوای شما است که به او می رسد.(2)

ص:196

به تعبیر امام صادق علیه السلام این مردم هستند که نیازمند آنند که امام برای تطهیر و تزکیه شان اموال آنها را می پذیرند.(1) لذا ائمه از پذیرش اموال حرام، شبه ناک، تقلّبی و مربوط به دیگران خودداری می فرمودند.

امام صادق علیه السلام از میان سیصددیناری که شعیب عقرقوفی داشت، یک مشت برداشت و بقیه را به او برگردانید و فرمود اینها را سرجایش برگردان، ابوبصیر از شعیب دراین باره پرسید، شعیب گفت صد دینار از اموال برادرم بدون اطلاع او برداشته ام و دینارهای که حضرت برگشت داده همین مقدار است.(2)

فردی از مناطق جبال مقدار گوشتی خدمت امام صادق علیه السلام فرستاد، حضرت دستور داد آن را خوراک سگان سازند و روشن شد که حیوان ذبح شرعی نشده بود.(3)

یکی از شیعیان عراق خدمت امام عصر اموالی فرستاد ولی مورد پذیرش امام علیه السلام واقع نشد و به آن فرد گفته شد که چهارصد درهم سهم پسرعمویت را جداکن مرد عراقی وقتی محاسبه اموال پسرعمویش را کرد دید سهم او همین مقدار است.(4)

ص:197

یکی از یاران وقتی اموالی را خدمت امام صادق علیه السلام می برد، احساس کرد کمک بزرگی به امام علیه السلام می کند وقتی بر امام وارد شد امام علیه السلام به غلام اش دستور داد طشتی آوردکه از درون آن آنقدر دینار فوران کرد که میان او و غلام حایل شد امام علیه السلام فرمود: به شما نیازمند نیستیم بلکه اگر چیزی از شما می گیریم به خاطر این است که شما تطهیر شوید.(1)

3. دریافت وجوهات مالی به انگیزه نهادینه ساختن کمک به بی نوایان و تقویت مذهب شیعه انجام می شد لذا بیشتر اموال دریافتی توسط نهاد در موارد زیر به مصرف می رسید.

الف. دستگیری از بیچارگان: شیعیان که همواره از سوی دستگاه عباسی و گروه های متعصب در فشار بودند آخرین پناهگاه شان امامان بودند، ائمه نیز تا سرحد امکان به آن ها کمک می رسانیدند امام صادق علیه السلام برای بازماندگان شهدای راه زیدبن علی هزار دینار فرستاد.(2) امام جواد علیه السلام به شیعیانی که اموال شان را دزدان غارت کرده بود کمک مالی فرمود.(3) امام هشتم علیه السلام از مرو خراسان به دست یقطینی اموالی را جهت توزیع میان نیازمندان سادات به مدینه فرستاد.(4)

گاهی که نیاز شدید و نیازمندان زیاد بودند، امامان از دیگران قرض می کردند و به نیازمندان می دادند بطوری که تا آخر عمر از پرداخت قرض

ص:198

ناتوان می شدند.(1)

فقراء سادات که سهم عمده در اموال نهاد وکالت داشتند، حتی در سخت ترین شرایط از نظر رهبری دور نمی ماندند، محمدبن علی یکی از نواده های امام کاظم علیه السلام می گوید: در روزگار تنگ دستی با پدرم روانه منزل امام عسکری علیه السلام شدیم، پدرم آرزو داشت امام علیه السلام پانصددرهم به او دهد دویست درهم برای لباس، دویست درهم برای بدیهی و صددرهم برای مخارج، من نیز با خود می گفتم کاش امام علیه السلام برایم سه صددرهم، دهد، صد درهم برای خرید مرکب، صد درهم برای لباس و صد درهم مخارج، پس از عرض حال و بیرون شدن از منزل حضرت، غلام او دنبال ما آمد همان مبلغ را با ذکر موارد مصرف اش به ما داد.(2)

آغاز غیبت صغری با مشکلاتی از جانب دستگاه عباسی و تحرکات جعفر فرزند امام هادی علیه السلام بر ضد بیت امام علیه السلام و شیعیان همراه بود، تا آن جا که به گفته سفیر اول کسی جرأت شناسایی آنها و یا دادن مالی را به آنها نداشت.(3) در چنین وضعی امام عصر علیه السلام از محل اموال نهاد, سهم سادات را می پرداخت.(4)

ص:199

ب. حمایت از نهضت های شیعی: در توضیح اهداف نهاد و وظایف وکلاء نهاد گفته شد که، ائمه در راستای برقراری حکومت عدل و حق از دست رفته شان همواره در مبارزه سیاسی و جنگ با دستگاه طاغوت بودند، از قیام های مردمی _ مذهبی حمایت می کردند، که یک گونه از حمایت ها، پشتیبای مالی به مبارزین و بازماندگان آنها می باشد.(1)

اصولا هرگاه دستگاه حکومتی در گوشه ای از قلمرو اسلامی به مشکل و نزاع و نهضت ها مشغول می شد برای ائمه فرصتی دست می داد تا به تبلیغ و ترویج و تربیت انسانها الهی بپردازند.

هدیه و انعام به شیعه های خط مقدم، به شعراء و سخنورانِ حامی ولایت و کسانی که به مذهب اهل بیت گرویده بودند یکی از موارد مصرف وجوهات مالی و مبارزه سیاسی است.

رّیان بن صلت می گوید: خدمت امام هشتم علیه السلام در خراسان رسیدم، با خود می گفتم کاش حضرت از آن درهم های که بنام شان ضرب خورده اند به من بدهند، که حضرت به غلام شان فرمودند ابامحمد (ریّان) از این درهم ها می خواهد و سی درهم به من دادند.(2)

دعبل خزاعی قصیده ای در وصف و مدح امام هشتم علیه السلام سرایید، حضرت دراهم رضویّه به او داد(3) امام عسکری علیه السلام به یک فردی از بنی عباس که

ص:200

اظهار می کرد نیازمند است صددینار عطا کرد.(1) امام عصر به فرد هندی که از هندوستان راهی حجاز و مسلمان شیعی شده بود توشه راه داد.(2)

ج. پیشتر گفته شد که، اولیاء الهی مانند انسانهای عادی زندگی می کنند و برای گذران زندگی به اموال و مخارج نیازمند اند به ویژه امامانی که عمری را در زندان سپری کرده اند و یا تمام وقت در خدمت انسان ها بوده اند. بنابراین قسمتی از وجوهات دریافتی به مصرف نیازمندی های بیت امامت می رسید، البته گاهی ارتباط امام با امت به کلی بریده می شد مانند عصر امام علی علیه السلام و به ناچار امام علیه السلام به جای انسان، روی زمین کار می کرد و دست رنج خود را در اختیار امت اسلامی می گذاشت، همین طور امام صادق علیه السلام که از فضای باز بهره گرفت و در کنار کار مهم انسان سازی فعالیت تجارتی نیز می کرد(3) که در این گونه موارد امام علیه السلام به مردم کمک مالی می کرد.(4)

به هر حال مواردی وجود دارد که نشان می دهد بخشی از اموال در امور بیت امامت که همواره میزبان شیعیان و درماندگان بوده است به مصرف می رسیده است.

امام جواد علیه السلام طی نامه ای به وکیل قم می نویسد مال های که بابت وجوهات

ص:201

جمع کرده ای برایم بفرست که به آنها نیازمند هستم.(1)

ظ - انجام کرامات

 آیا وکلاء و نوّاب خاص، کرامات و کارهای فوق العاده بروز می دادند؟

 ادعای مناصب الهی، و اینکه شخص با عالم بالا در ارتباط است، و یا اینکه نماینده و فرستاده کسانی است که آنها با منابع آسمانی مرتبط هستند، یک ادعای سترگ و شگرف است، که پذیرش آن بدون گواه بر نوع انسان های عادی گران است، لذا افکار عمومی از چنین مدعیانی گواه راستی مدعای شان را می خواهند.

خدای حکیم و هادی، پیامبرانش را به معجزات و ائمه و اولیایش را به کرامات مجهز کرده تا بستر هدایت برای همگان فراهم شود.

نیز در مواردی که اسباب عادی از اثبات و پیروزی حق ناتوان بماند، دست عنایت الهی کارساز می افتد، پیامبر را از فتنه مشرکان در لیلة المبیت خبر می دهد با ملائک مسلح دربدر، شمار اندک را بر خیل سپاه، پیروز می کند و …

ادعای وکالت و نمایندگی از جانب امام معصوم علیه السلام، ادعای سترگ است که مدعی را تا منصب و جایگاه هم نشینی با معصوم و محرم اسرار الهی بالا می برد، لذا تا آنجا که ممکن بود ائمه شخصاً به معرفی وکلاء می پرداختند و در مواردی بدست آنها کراماتی جاری می کردند، به ویژه نوّاب خاص که

ص:202

یگانه خط ارتباطی با امام غایب بودند، برای اثبات مدعای خود نیازمند بروز کراماتی بودند تا آن جا که مرحوم طبرسی می فرماید: شیعیان بر اثر مشاهده معجزات و خوارق عادات از سوی نوّاب اربعه، به نیابتشان معتقد شده و قول شانرا می پذیرفتند.(1)

طبق مآخذ امامیه همه این سفیران (نوّاب اربعه) در وصول وجوهات دست به اعجازهای می زدند تا پیروان و هواداران شیعی، حقانیت ایشان را باور کنند، به اعتقاد امامیه آن کس که خود را به عنوان سفیر معرفی می کند و قادر به انجام معجزه نیست، درباره امام دروغ گفته و از نظام (وکالت) بیرون رانده می شود.(2)

امام هادی علیه السلام به محمدبن فرج رُخَجی که گفته می شود وکیل ناحیه بوده است(3) فرمودند: که هرگاه پرسشی برای امت پیش آمد، آن را بنویس و زیر سجاده ات بگذار و اندکی بعد به آن نگاه کن، او همین گونه به پاسخ مسایل می رسید.(4)

علی بن مهزیار اهوازی وکیل امام هادی علیه السلام می گوید: سال (226 ق) وقتی

ص:203

به کوفه بازمی گشتم، شبانگاه در انتهای مسواک ام شعله تابان مانند نور خورشید دیدم، همسفران به هم می گفتند ابوالحسن با خود آتش آورده وقتی جریان را به امام هادی علیه السلام گفتم فرمود: خداوند به خاطر پیروی از اهل بیت آن را به تو آشکار ساخت.(1)

محمدبن علی اسود قمی می گوید: زنی از من خواست تا پارچه اهدایی او را نزد عمری سفیر اول ببرم، ولی پارچه او در راه گم شد، حضور عمری رسیدم دستور داد اموال را به محمدبن عباس قمی تسلیم کنیم، پس از چندی عمری پیام فرستاد تا آن پارچه اهدایی زن را نیز تحویل دهم که به یاد پارچه آن خانم افتادم هر چه جستجو کردم نیافتم، مشکل را با عمری در میان گذاشتم، فرمود غمگین نباش که پارچه ای منظور را پیدا می کنی من نیز پارچه را پیدا و تحویل دادم، عمری با اینکه مالک پارچه و هدیه او را ندیده بود از اصل هدیه، گم شدن و پیداشدن او خبر داد.(2)

زنی که در بغداد به دنبال سفیر راستین بود به ابن روح رهنمون شد، با هدف آزمایش به ابن روح خطاب کرد: ای شیخ بگو چه همراه دارم؟ ابن روح _ آنچه همراه داری به دجله انداز و بازگرد، زن چنین کرد و برگشت، ابن روح در برابر دیدگاه حیرت زده حاضران به کنیزش دستور داد «ظرف» را بیاورد، وقتی ظرف را زن دید تأیید کرد همان ظرفی است که در

ص:204

دجله انداخت ابن روح _ آیا خبر دهم در درون آن چیست؟ زن _ بلی، ابن روح _ دو دست بند طلا یک انگشتری و دو نگین یکی فیروزه و دیگری عقیق داخل این ظرف است. وقتی ظرف را گشودند همان را یافتند که ابن روح خبر داده بود و برخی از دیدن این ماجرا بیهوش شدند و آن زن بسیار خوشحال شد.(1)

محمدبن فضل موصلی منکر سفارت ابن روح، از حسن وجناء وکیل، گواهی بر حقانیت ابن روح خواست، وی با توافق موصلی روی کاغذ سفیدی با قلم بی جوهر مطالبی می نویسد نه تنها آندو نفر می دانستند، بلکه پس از اندک زمانی همان کاغذ از سوی ابن روح برگشت می خورد در حالی که پاسخ آن مطالب در آن نوشته شده بود.(2)

سفیر دوم به مرد قمی که اموالی را برای نهاد آورده بود، فرمود: چیزی از اموال نزد تو جامانده، مرد گفت هر چه مربوط (نهاد) بود آوردم، سفیر_ برگرد و میان اثاث ها را جستجو کن، مرد چنین کرد و چند روز بعد برگشت و گفت چیزی پیدا نکردم، سفیر _ پس آن دو لباس سردانی را که فلانی فرزند فلانی داده بود چه کرده ای؟ مرد قمی _ بخدا قسم حالا یادم آمد می روم تا آنرا پیدا کنم، چندی بعد دست خالی برگشت، سفیر _ آن امانت در میان طاقه پارچه اشتباهاً نزد فلانی رفته و چنین بود، مرد قمی که تا حالا جایگاه و منصب سفیر دوم را نمی شناخت و خیال می کرد، با بازرگانی طرف است

ص:205

بسیار شگفت زده شده بود.(1)

احمدبن ابراهیم بن مخلّد می گوید با شماری از قمی ها محضر سفیر چهارم بودیم، که وی ناگهان فرمود: خداوند علی بن موسی بن بابویه قمی را رحمت کند، حاضران پی بردند که ابن بابویه قمی درگذشت و به خاطر اطمینان, تاریخ مذکور را یادداشت کردند، پس از 17 یا 18 روز خبر درگذشت ابن بابویه رسید که وی دقیقاً در همان روز درگذشته است.(2)

ص:206

احمدبن حسن مُکتّب می گوید: سفیر چهارم به ما فرمود شش روز بعد خواهد مرد و چنین شد.(1)

ح - دریافت توقیعات

 معنی توقیع در لغت و اصطلاح روایی و مهدویت چیست؟ و آیا تنها به نامه های عصر غیبت توقیع گفته می شود؟

 توقیع اسم مصدر از ماده «وَقَعَ» و در لغت به معنی نشان گذاشتن یا خراش دادن بر پشت حیوان است.(2)

توقیع در اصطلاح عام و مباحث مهدویت بی مناسبت با معنی لغوی آن نیست، در اصطلاح عام به گفته ابن انباری: توقیع نویسی یعنی اینکه مقصود و حاجت اصلی را از یک نوشته طولانی گزینش کنند و باقی را حذف کنند، پس در حقیقت توقیع نویس یک اثر و نشان و علامتی را در نوشته پدید می آورد.(3)

ابن فارس می گوید: توقیع چیزی است که به کتاب یا نوشته ای که به

ص:207

پایان رسیده ملحق می شود.(1) فخرالدین طریحی معنایی از توقیع ارایه می دهد که به اصطلاح مهدویت نزدیک می شود: جواب و پاسخی که در کتاب و یا نوشته پدید می آید؛ توقیع العسکری از همین باب می باشد.(2)

مرحوم صدر می فرماید: توقیع در لسان روایات ما به همان معنی رایج آن زمان بکار رفته است یعنی سخنان کوتاهی که بزرگان در پایان نامه ها و درخواست ها به منظور پاسخ و حل مشکل مرقوم می داشتند.

در مباحث روایی و مهدویت واژه توقیع بیشتر در مورد مکاتبات و نوشته های امام زمان در عصر غیبت بکار می رود،(3) ولی به نامه دیگر امامان به ویژه امام عسکری علیه السلام نیز توقیع اطلاق شده است.(4)

شیعیانی که مستقیماً به امام دسترسی نداشتند پرسش های دینی و درخواست ها و گرفتاری های شخصی خود را می نوشتند و به وکلاء و سفراء ائمه می دادند تا به دست امام علیه السلام برسانند و امام علیه السلام نیز پاسخ و یا دستور خود را در پایان یا بین خطوط آن نامه و یا در نامه جداگانه می نوشتند، البته گاهی ائمه بدون دریافت پرسش و یا نامه از طرف امت، اقدام به صدور فرمان، راهنمایی و یا آگاهی در قالب بخشنامه می کردند، که به این قسم نامه ها نیز توقیع اطلاق می شود، مانند توقیع حضرت حجت علیه السلام به سفیر دوم که رحلت پدرشان را تسلیت گفته بودند و توقیعی که به سفیر چهارم صادر شد و از

ص:208

وفات او و عدم وصیّت سفارت به دیگری و پایان غیبت صغری خبر داده بود.(1)توقیعی که برای پدر اسدی خارج شده بود نیز از همین قسم می باشد. ابوعلی اسدی از پدرش نقل می کند که ابتداء و بدون پرسشی، سفیر دوم توقیعی برایم آورد که حضرت حجت علیه السلام فرموده بود: بسم الله الرحمن الرحیم، لعنت خدا و ملائکه و تمام مردم بر کسی که درهمی از اموال ما را حلال بشمارد.(2) محمدبن ابراهیم بن مهزیار می گوید: وارد عراق شدم در حالی که شک و تردید داشتم توقیعی برایم صادر گشت.(3)

آخرین توقیع در عصر غیبت صغری، همان توقیع معروفی است که برای سفیر چهارم صادر شد و در آن آمده بود: بنام خداوند بخشنده مهربان: ای علی بن محمد سمری، خداوند پاداش برادرانت را بخاطر (مرگ) تو عظیم گرداند، تو پس از شش روز خواهی مرد، کارهایت را جمع وجور کن و به کسی وصیّت نکن به اینکه پس از تو به جای تو بنشیند که غیبت کلی (کبری) آغاز شد و تا اذن خداوند ظهوری در کار نیست…(4)

روند صدور توقیعات بعد از غیبت صغری کند شد ولی به طور کلی قطع نشد بلکه تا مدتی در عصر غیبت کبری ادامه داشت.

در ماه صفر (410 ق) که حدود صدسال از غیبت کبری سپری شده بود توقیع مبارک حضرت حجت علیه السلام به شیخ مفید Š صادر شد: للأخ السدید،

ص:209

والولی الرشید، الشیخ المفید، أبی عبدالله محمد بن محمدبن نعمان أدام الله اعزازه، من مستودع العهد المأخوذ علی العباد…(1)

روز پنج شنبه 23 ذی الحجه سال (412 ق) نامه دوم حضرت حجت برای شیخ مفیدŠ صادر شد: من عبدالله المرابط فی سبیله، الی ملهم الحق و دلیلیه.(2)

برخی نامه حضرت حجت به مرحوم سیدابوالحسن اصفهانی را نیز جزء توقیعات می دانند،(3) شمار توقیعات در کتاب کمال الدین و کتاب الغیبة با حذف موارد تکرار 80 مورد می شود.

 آیا همه توقیعات به ویژه در عصر غیبت به دست خط مبارک امام علیه السلام بوده است؟

 جمع بندی توقیعاتی که در دسترس قرار دارند، گویای این مطلب اند که بیشتر توقیعات بدست مبارک خود امامان نوشته می شدند، چنانکه در برخی توقیعات، خود امام علیه السلام فرموده که به خط خودم می باشد امام هادی علیه السلام در پایان نامه اش به علی بن بلال می فرماید:… و کتبتُ بخطّی.(4)

ص:210

در موارد دیگر خود راوی یا محدّث در ابتداء نقل توقیع می گوید: و کتَب علیه السلام و یا فوّقع بخطّه و یا فوّقع بخطّ اعرفه.(1)

روایت ابوالادیان می گوید: امام عسکری علیه السلام هنگام رحلت نامه های زیادی به مداین نوشته بودند.(2)

در روایاتی زیادی مانند نقل شیخ طوسی آمده که خط توقیعات حضرت حجت مانند خط امام عسکری علیه السلام بوده است،(3) و در مواردی صحت توقیعات از شکل و شمایل نامه ها فهمیده می شد.(4)

دکتر جاسم حسین بر این باور است که: تمام توقیعاتی که به چهار سفیر نوشته شده بود و به امام دوازدهم علیه السلام منسوب می شد با یک دست خط و در سبک واحدی بود، همین دست خط یکسان در میان امامیه، بیانگر اجماعی شد که تسلیم توقیع صادره به سفیر چهارم شوند، توقیعی که با آن غیبت صغری خاتمه یافت و غیبت کبری شروع شد.(5)

هبة الله بن محمد (نواده سفیر دوم) می گوید: توقیعات صاحب الامر در امور دینی، در طول زندگانی محمدبن عثمان با همان دست خطی صادر

ص:211

می شد که در زمان پدر گرامی شان عثمان بن سعید بود.(1)

مرحوم صدر می فرمایند دست خط توقیعات صادره در سراسر غیبت صغری یکی بود و خط حضرت حجت علیه السلام عین همان دست خط امام عسکری علیه السلام بود، یگانگی شکل و شمایل خط امام مهدی علیه السلام با خط امام عسکری علیه السلام بهترین دلیل بر درستی و اعتبار محسوب می شد.(2) اگر توقیعات در آن شرایط پر از شک و ابهام به صورت ها و اشکال گوناگون و ناهمخوان با خط امام عسکری علیه السلام صادر می شد زمینه سوءاستفاده فراهم و دیگر اطمینان به توقیع اصلی حاصل نمی شد.(3)

گرچه طبق شواهدی که گذشت، نامه ها و توقیعات، بیشتر به خط ائمه بود، ولی گزارش برخی منابع گواهی می دهد که شماری از نامه ها و توقیعات بدست کارگزاران و سفرای ائمه نوشته می شده است. ابوغالب رازی در نامه ای خواستار دعای حضرت حجت علیه السلام برای رفع گرفتاری خانوادگی اش شده بود زمانی گذشت و پاسخ دریافت نکرد، موضوع را با شلمغانی دستیار سفیر سوم در میان گذاشت. شلمغانی گفت: اندوهگین نباش که تأخیر به سود توست، چون پاسخ اگر زودتر خارج شود از ناحیه حسین بن روح است و اگر با تأخیر باشد از ناحیه حضرت حجت علیه السلام است.(4)

ص:212

در پایان دومین توقیعی که برای شیخ مفیدŠ صادر شده آمده است: این است نامه ای ما به تو ای دوستی که به حقیقت والائی الهام یافته ای که به املاء ما و تقریر ما و خط یکی از افراد مورد اطمینان ما نگارش یافته است.(1)

حضرت حجت درپاسخ نامه ای شخصی که از عثمان بن سعید خواستار نوشته ای شده بود، می فرماید: … نوشته او نوشته من است(2)

با ملاحظه این گونه منابع می توان ادعا کرد که برخی از توقیعات را غیر امام (نوّاب یا کاتب خاصّی) می نوشتند.(3)

 آیا نسخه اصلی توقیع به خط ائمه در دست است؟

 بدون شک نسخه ها و مطالب نقل شده، از روی توقیعات اولی و اصلی بوده است، یعنی نسخه های اصلی توقیع که در مواردی دست خط خود امام معصوم بوده در دست اصحاب موجود بوده است لذا کتب مشهور روایی باب و فصل جداگانه به ذکر توقیعات اختصاص داده اند.(4)

احمد مکتب می گوید: در شهر سلام سالی که نایب چهارم درگذشت حضور داشتم آخرین توقیع که حاکی از وقوع غیبت کبری بود دیدم و از آن

ص:213

نسخه بر داری کردم.(1)

شیخ صدوق می فرماید: توقیعی که به خط امام زمان علیه السلام برای پدرم صادر شده بود اکنون نزد من موجود است.(2) و کان الصدوق طاب ثراه یذکر انّ جمیع ذلک التوقیع عنده بخطّ الامام علیه السلام و کان یفتخر به و نقول انّی ولدت بدعاء مولانا صاحب الزمان علیه السلام و له فخر بذلک.

ولی نویسنده بر وجود نسخه اصلی توقیعی اطلاع نیافت و نیز به منبعی بر نخورد که از وجود حداقل نسخه ای از توقیع در جایی یا نزد کسی گزارش کند؛ در حالی که در میان مکتوبات تاریخی نسخه های است که منسوب به امامان قبل از عسکریین علیه السلام و امام مهدی علیه السلام است؛ می توان مواردی را بر شمرد که عامل فقدان توقیعات شده است مانند؛ 1 - جلو گیری از سوء استفاده و مشابه سازی ها و وسیله ای کسب جاه و مقام توسط افراد فرصت طلب، 2 – جنبه حفاظتی و نابود ساختن سر نخ های رسیدن به شبکه نهاد و محل امام مهدی علیه السلام، در روایات شواهدی بر این عامل وجود دارد، سفیر دوم، اصل راهبردی تقیه را چنان رعایت می کرد که قرار ملاقات خود با جعفر متیل را در خرابه های متروکه بغداد می گذارد و پس از اینکه توقیع مبارک را برای

ص:214

اومی خواند، آنرا از بین می برد (1)

ص:215

ص:216

 آیا کسانی به دروغ، مدعی مقام بابیّت و سفارت از جانب امام عصر علیه السلام شده است؟

 در پاسخ از پرسش مدعیان دروغین وکالت گفته شد، که عنوان نمایندگی از جانب ائمه بسیار با ارزش بود و موجب تقویت جایگاه اجتماعی شخص می شد و از سوی دیگر اموال و وجوهات زیادی در اختیار چنین شخصی قرار می گرفت، پس انگیزه مادی و معنوی کافی برای رسیدن به این جایگاه آماده بود، که در این میان افراد ضعیف النفس و سودجو از غفلت مردم و مشکلات موجود در نهاد وکالت مانند غیبت امام علیه السلام و فشار دستگاه حکومتی بهره برده و متصدی دروغین این مقام می شدند.

بغداد که مرکز بودوباش سفرای چهارگانه بود، به میدان معارفه تبدیل گشته بود، یعنی در عصر هر یک از نواب خاص چهارگانه مدعیانی قد راست می کردند و به فریب مردم می پرداختند.

از ابومحمد شریعی نخستین مدعی دروغین سفارت نام برده شده وی در آغاز غیبت صغری و سفارت عثمان بن سعید که هنوز اوضاع رهبری و

ص:218

راهنمایی نهاد سامان نیافته بود مدعی بابیت و سفارت شد که از سوی ناحیه مقدسه مورد لعن و نفرین واقع شد و حُسن شهرت و شایستگی سفیر اول او را به انزوا کشانید و در آخر به کفر و الحاد گرایید.(1)

محمدبن نُصیر نمیری، دیگر مدعی دروغین بابیّت بود، وی گذشته از سخنان غلوآمیز، دست به توجیهات احکام الهی و حلال شمردن برخی محرمات می زد.(2)

دستگاه عباسی از انحرافات او تا آن جا پشتیبانی کرد که فرقه نمیریه با عقاید باطل بوجود آمد.(3)

همزمان با آغاز کار سفیر دوم، اسحاق احمر و باقطانی مدعی مقام سفارت و نیابت خاصّه شدند(4) و این در شرایطی بود که سفیر اول تازه از دنیا رفته بود و سفارت سفیر دوم هنوز جا نیافتاده بود، سخت گیری دستگاه عباسی، مانع معرفی علنی سفیر دوم بود، این امر شناخت سفیر راستین بسیار دشوار کرده بود؛ احمد دینوری به نمایندگی مردمِ «دینور» و «قرمیسین» به بغداد آمد، تا باب حضرت را بیابد و هدایا و وجوهات را به وی بسپارد، که با

ص:219

سه نفر مواجه می شود که هر کدام ادعای بابیّت دارند نخست نزد باقطانی می رود، او را با ظاهر آراسته، کنار یاران نشسته، نوکران گرد او را گرفته و با اسب سواری آماده؛ می یابد، باقطانی با خوش رویی به او خوش آمد می گوید، دینوری بعد از معرفی خود، اظهار می دارد که اموال را تنها در برابر دریافت نشانی و حجت تحویل می دهد، باقطانی سه روز او را معطل می کند ولی از دادن نشانی و کاری که گواه راستگویی اش باشد هم چنان ناتوان می ماند؛ دینوری راه خانه ی اسحاق احمر پیش می گیرد، او را با ظاهری بالاتر و زیباتر از آنچه «باقطانی» را دیده بود درمی یابد. او نیز در برابر خواسته دینوری ناتوان می ماند، سرانجام دینوری به محمدبن عثمان مراجعه می کند، که برخلاف دو مدعی پیشین، در خانه کوچکی با ظاهر ساده روی نمدی نشسته است، محمدبن عثمان او را به سامراء می فرستد که توسط یکی از دستیاران، توقیع مبارک حضرت حجت را دریافت می کند که در آن نشانه های کامل اموال نوشته شده بود، وی تمام اموال را بنابر دستور ناحیه به محمدقطان تحویل می دهد.(1)

محمدبن احمدبن عثمان معروف به ابوبکر بغدادی برادرزاده سفیر دوم و نوه سفیر سوم در زمان سفارت عمویش زمزمه های سفیر بودن خود را سرمی داد ولی بعد از وفات عمویش آشکارا ادعای بابیّت کرد، از آن جا که از جایگاه خوب اجتماعی و وابستگی به بیت شریف دو سفیر پیشین برخوردار بود بسیار خطرآفرین بود، لذا سفیر دوم با زیرکی و دوراندیشی، نهان او را

ص:220

برای یاران نزدیک آشکار کرده بود، وقتی سفیر دوم با شماری از یاران گرم گفتگوی علمی بودند، بغدادی وارد بر آنها شد، سفیر فرمود: ساکت باشید که این فرد از گروه شما نیست، بغدادی مشغول گردآوری پیروان برای خود بود، محمدبن مظفر کاتب، شاگرد او نیز ادعای بابیّت کرد این دو شخص حتی پس از عصر سفیر چهارم هم چنان ادعای بابیّت می کردند، ولی از آن جا که نهاد وکالت هشیارانه واکنش نشان می داد و شیعیان نیز به آگاهی بالایی رسیده بودند، این گونه مدعیان کار به جای نبردند، در پایان عمر با سرنوشت پندآمیزی گرفتار شدند.(1)

 برخورد نهاد وکالت با مدعیان دروغین بابیّت و سفارت چگونه بود؟

 ادعای نیابت و سفارت برخلاف ادعای مقام وکالت، بیشتر در زمان غیبت صغری و حتی در عصر غیبت کبری بروز می کرد، غیبت امام علیه السلام تا اندازه پیکار در برابر مدعیان دروغین را دشوار می ساخت شاید به همین دلیل، موهبت کرامات و گزارش از امور غیبی به مدد سُفراء آمد، تا جای خالی ظاهری امام علیه السلام را پر کند.

گوشه های از واکنش های نهاد وسفراء راستین در پاسخ پرسش پیشین روشن شد، اینجا به توضیح کوتاهی بسنده می شود.

حضرت حجّت به دست حسین بن روح، توقیعی در لعن شریعی و شلمغانی

ص:221

صادر فرمودند.(1)

ابوجعفر عمری سفیر، با یک برخورد حساب شده، محمد نمیری را به حضور نپذیرفت، شاید یکی از عنایات الهی این بوده باشد که نمیری در واپسین دم موفق به معرفی کامل جانشین اش نشد و پراکندگی پیروان او را به نابودی کشید.(2)

زمانی که سه سفیر مدعی حقانیّت بودند، و تشخیص حقیقت کار دشواری بود، حضرت حجت با صدور توقیعی سفیر راستین را مدد داد، و از امور پنهانی به تشنه حقیقت خبر داد.(3)

ص:222

 شلمغانی چه کسی بود و سرنوشت او چه شد؟

محمدبن ابی العزاقر معروف به شلمغانی(1) وکیل اصلی و ارتباطی میان مرکز نهاد با وکلای ناحیه کوفه در عصر سفیر دوم و سوم در بغداد بود، وی در شبکه ی نهاد از جایگاه ویژه برخوردار بود، نقش برجسته ارتباط میان سفیر دوم و سوم را با ابوجعفر زجوزجی و احمدبن سلیمان رازی وکلای کوفه عهده دار بود، وی میان بنوبسطام جایگاه شایسته بدست آورده بود.

از آن جا که شلمغانی خودخواه و جاه طلب، پس از حلّاج حدود سالهای (312 ق) انحراف خود را آشکار ساخت، او آخرین وکیل انحرافی نهاد بود که ابتداء ادعای نیابت خاص و بابیّت کرد، پس از اینکه سفیر سوم زندانی شد، شلمغانی از فرصت استفاده و جایگاه و مدعای خویش را تقویت کرد، سفیر سوم او را از وکالت عزل و از دیگر وکلاء خواست با او قطع رابطه کنند، شلمغانی برای رسیدن به اهداف جاه طلبانه اش دنبال دیگر گروه های انحرافی مانند غلّات و حلولیه رفت و مدعی شد خداوند در انبیاء و اولیاء و در خودش حلول کرده است، سفیر سوم از درون زندان بدست محمدبن همّام توقیع مبارک حضرت حجّت علیه السلام را در مذمت و افشای چهره وی خارج کردند، در این توقیع وی و پیروانش مورد لعن و نفرین قرار گرفته بودند، محمدبن همام که وکیل سفیر سوم نیز بود توقیع حضرت را به تمام وکلاء و دیگر نواحی رسانید تا شلمغانی و پیروان او را در تنگنا قرار دهد، از آن جا که

ص:223

حرکت شلمغانی یک انحراف جدی و عقیدتی بود و کسانی از بنوبسطام پیرو او شده بودند اصلاح و حذف او مهم نهاد بود؛ دستگاه عباسی که چندان دل خوشی از وی نداشت و بنابر عوامل دیگر درصدد دستگیری او و پیروانش برآمد، شلمغانی به موصل گریخت و به نصرالدوله ابن حمدان پناهنده شد و تا سال (322ق) به فعالیت های خود ادامه داد، وی در روستای «معلثایا» کتب خود را به ابوعبدالله شیبانی روایت می کرد در سال (316ق) مخفیانه به بغداد بازگشت و یکی از هواداران وی (حسین بن قاسم) به وزارت رسید که بعدها عزل شد. سرانجام در سال (323ق) توسط خلیفه عباسی «قاهر» دستگیر و اعدام و جسد او در بغداد سوزانیده شد.(1)

وی در آغاز کار شخص صالح و دانشمندی بود حسین بن روح تا آن جا به وی اعتماد داشت که زمان مقتدر وقتی از فشار دستگاه از دیده ها مخفی شد شلمغانی را جانشین خود کرد ولی آتش حسادت با ابن روح هستی او را خاکستر کرد(2) اللهم اجعل عواقب امورنا خیراً. هیجده اثر درباره عقاید و فقه شیعه تحریر کرده است که کتاب های وی تا قبل از انحراف اش مورد احترام فراوان امامیه بوده است کتاب های التکلیف، العصمه، الزاهربالحجج العقلیه، المباهله، الاوصیاء، المعارف، الایضاح و … برخی تألیفات او می باشد. و در

ص:224

میان درباریان و حکومت بسیار نفوذ و پیروانی برای خود گردآورده بود(1) شاید به همین خاطر دستگاه حکومت وی را مورد پیگرد قرار داده است.

 منصور حلّاج چه کسی بود؟ چه ادعایی داشت؟ و پایان کارش چه شد؟

 حسین بن منصور حلّاج سال (244 ق) در منطقه بیضاء نزدیک استخر فارس به دنیا آمد در کودکی همراه پدر به واسط عراق رفت، در 16 سالگی به شاگردی سهل بن عبدالله تستری درآمد و پس از دوسال همراه پیر و استاد خود به بصره رفت، سال (262 ق) بغداد رفت و به شاگردی عمرومکی درآمد و با ام الحسین دختر یکی از اهل تصوف (ابویعقوب اقطع) ازدواج کرد.

در ادامه به شاگردی جنید بغدادی پرداخت سال (270 ق) در سن 26 سالگی حج رفت و سالی را به ریاضت و عبادت و روزه داری سپری کرد و چون از مکه به اهواز برگشت به ارشاد مردم مشغول شد وی سفرهای به خراسان، طالقان، هند، کشمیر، افغانستان، چین و… رفت، چند بار به حج رفت پس از سال (294 ق) ماجرای مقتدر عباسی و بیعت گروهی با ابن المعتز پیش آمد که بغداد دچار آشوب و خون ریزی شد و برخی این حوادث را به اشارت حلّاج می دانستند لذا در سال (302ق) دستگاه عباسی او را دستگیر و مدت هشت سال زندانی شد در این مدت نزد مادر خلیفه جای پا باز کرده بود و سبب آزادی او فراهم شد اما برخی با سخن چینی و نسبت سحر مقتدر عباسی را به او بدبین کردند از این رو حامدبن عباس

ص:225

وزیر مقتدر در سال (309 ق) به مدت هفت ماه حلّاج را محاکمه کردند سرانجام پس از زدن تازیانه و بریدن دست ها و پاهایش او را به دار آویختند و سپس جسدش را آتش زدند.

لقب او را حلّاج نهادند چون شغل پدرش حلّاجی (پنبه زنی) بود، یا اینکه در خراسان از اسرار درونی مردم خبر می داد و یا به گفته ابن خلکان روزی نزد پنبه زنی رفته و از او درخواست انجام کاری نمود پنبه زن گفت حالا کاری زیادی دارم و فرصت ندارم حسین بن منصور گفت کارت را برای من واگذار و در پی انجام کار من برو، مرد پنبه زن پذیرفت و پس از برگشتن ناگهان دید تمام پنبه ها زده شده لذا حسین بن منصور را حلّاج نام نهاد.

اما اینکه برخی او را منصور حلّاج می گویند اشتباه است بلکه منصور اسم پدر او می باشد؛ کنیه معروف او ابوعبدالله است اما ابومغیث، ابو الغیث، ابومعتب نیز آورده اند.

حلّاج بیشتر در چهره عارف و صوفی در منابع تصوف و عرفان مطرح شده است، دانشمندان شیعه و سنی در تجلیل و یا تقبیح او سخن بسیار گفته اند، ارزیابی کامل شخصیت حلّاج در رسالت این نوشتار نیست آنچه موجب ذکر نام حلّاج در بحث نهاد وکالت شد، صدور توقیع مبارک در لعن او و آوردن نام وی توسط شیخ طوسی در فهرست مدعیان دروغین بابیّت و نوشتن کتابی توسط شیخ مفید در ردّ اصحاب حلّاج است.

ستایشگران:

محقق طوسی به دفاع از سخن حلّاج پرداخته و فرموده اناالحق دعوی

ص:226

خدایی نیست بلکه دعوی نفی انیّت (انانیت و خودپرستی) است.(1) می توان گفت این مدح و ستایش در حقیقت از توجیه کلام حلّاج است نه تأیید شخصیت و پذیرش تمام افکار وی.

قاضی نورالله شوشتری: حلّاج را شیعه مذهب و علت قتل او را نیز همین امر دانسته است و از آن جا که وی مردم را بسوی حضرت مهدی و به شورش علیه دستگاه عباسی دعوت می کرد به قتل رسید.(2) می توان گفت که خود مرحوم شوشتری اعتراف دارد که حلاج مرتکب غلو می شده است و چنانکه در منابع دیگر آمده حلّاج مذهب ثابت و رسمی نداشت نزد مردم ادعای صوفی بودن و نزد خلفا ادعای مذهب تشیع داشت.(3) کتاب تبصرة العوام وی را از اهل سنت و رئیس گروه اهل اتحاد معرفی کرده است.(4)

ابوحامد غزالی می گوید «اناالحق و لیس فی جبتی الا الله و انا مغرق قوم نوح و مهلک عاد و ثمود»(5) این گونه سخن های نشانه عشق و محبت والایی او به خداوند است.(6)

ص:227

نکوهشگران:

شیخ الطایفه (طوسی) طی دو نوبت از حلّاج یاد کرده یکبار وی را در شمار کسانی که مذمت شده و مدعی دروغین بابیت بوده اند آورده و بار دیگر می فرماید که علی بن بابویه قمی او را به خاطر ادعاهای کذب اش از قم بیرون کرد.(1)

روایت شیخ طوسی چنین است: چون خدا خواست حلّاج را رسوا و خوار گرداند، حلّاج پیامی به ابوسهل بن اسماعیل نوبختی(2) داد به گمان این که او را مانند افراد سست عنصر فریب دهد یادآور شد که من وکیل از جانب حضرت حجت علیه السلام هستم؛ چنان که روش حلّاج همین بود که ابتداء ادعای وکالت و بعدها ادعای الوهیت (خدایی) می کرد، ابوسهل در پاسخ گفت من از تو چیزی می خواهم که نسبت به ادعایی که داری بسیار ناچیز است اگر این خواست مرا برآورده کنی از پیروان و داعیان تو می شوم، خواستم این است که؛ من کنیزان را دوست دارم و برای جذب آن ها هر جمعه موهای سفیدم را خضاب می کنم لطفاً کاری بکن که موهایم سیاه شوند و دیگر نیاز به خضاب نباشد؛ حلّاج دریافت که تیرش به خطا رفته و ابوسهل این ماجرا را در مجالس بازگو می کرد و مردم می خندیدند و موجب رسوایی حلّاج شد.(3)

شیخ مفید کتابی بنام «الرّد علی اصحاب الحلّاج» نوشته است،(4) که

ص:228

حکایت از انحراف عقاید پیروان حلّاج می کند.

مرحوم طبرسی حلّاج را از کسانی می داند که توقیع در لعن او صادر شده است(1) چنانکه سفیر سوم حلّاج را با شلمغانی یکی دانسته و مورد لعنت و نفرین قرار داده است.(2)

ابی عبدالرحمن سُلَمی می گوید: والمشایخ فی امره مختلفون، ردّه اکثر المشایخ و نفوه و ابو ان یکون له قدم فی التصوف.(3)

جمع بندی: حلّاج در منابع اصیل شیعه به خاطر ادعای بابیّت حضرت حجت و غلو و ادعای اتحاد با خدا و سرانجام الوهیت و خدایی مورد مذمت و سرزنش قرار گرفته است.

در برخی از منابع پایین دست آن هم بخاطر سخنان وی در باب تصوف و عرفان مورد توجه قرار گرفته است اما در منابع اهل تصوف اهل سنت تا حدودی حلّاج مورد اجلال و تکریم قرار گرفته و در منابع اعلام و شرح حال ها چیزی راجع به بابیّت و ادعای او ذکر نشده است.

سخنانی که در منابع به او نسبت داده شده نظر بزرگان شیعه را تأیید می کند:

حلّاج در مقام تقدیس و تکریم ابلیس می گوید: موسی علیه السلام و ابلیس در عقبه طور به هم رسیدند موسی علیه السلام از وی پرسید که چه چیزی ترا از سجده به آدم

ص:229

بازداشت ابلیس گفت، دعوی من به پرستش خدای یگانه زیرا اگر آدم را سجده می کردم من نیز چون تو بودم، ترا یکبار گفت به کوه بنگر نگریستی مرا هزاربار ندا کرد که سجده کن نکردم (عشق به خدا به قیمت عصیان خدا)(1)

 اولین سفیر و نایب خاص حضرت حجّت چه کسی بود و چگونه به نیابت رسید؟

 مطالعه سرگذشت سفیران الهی که عمرشان صرف اصلاح و خدمت به انسانیّت و معنویت شد، بهترین درسهای عملی را در بر دارد، به ویژه سرگذشت چهارتن از سفیران نور، مدت سفارت شان 69 سال (260_329 ق) طول کشید به گفته شیخ طوسی: نوّاب خاص دارای عقل، امانت، وثاقت، درایت، فهم و عظمت بودند.(2)

اولین نایب خاص حضرت حجت در عصر غیبت صغری، عثمان بن سعید عمری می باشد، تاریخ ولادت او را سیره نویسان با سکوت برگزار کرده اند، از آن جا که منابعی زیادی آورده اند که وی در یازده سالگی به دیدار و خدمت

ص:230

امام هادی علیه السلام آن هم در سامراء درآمده می توان گفت تاریخ تقریبی ولادت وی حدود ده سال پیش از ورود امام هادی علیه السلام به سامراء است و با توجه به اینکه آغاز امامت امام هادی علیه السلام (220 ق) و پایان آن (254ق) است و ایشان تنها بیست سال آخر عمر را در سامراء بوده اند، سال تقریبی ولادت نیز (224 ق) می شود.

اسم او را تمام دانشمندان رجالی عثمان بن سعید نوشته اند تنها در رجال کشی نام وی «حفص بن عمرو» ذکر شده است(1) عثمان بن سعید از تبار قبیله بنی اسد بود لذا او را اسدی می گفتند،(2) وطن اصلی بنی اسد یمن بود که بسوی نجد مهاجر و در سال 19 هجری ساکن کوفه و نواحی کربلا شدند در سال 36 ه_ در رکاب امام علی علیه السلام با دشمنان خدا جنگیدند، حبیب بن مظاهر و دیگر سران این قبیله تا نوشیدن شربت شهادت از حسین بن علی علیه السلام حمایت کردند، و همین قبیله اجساد شهداء کربلا را با احترام و بدون ترس از جنایت کاران بخاک سپردند.(3)

نقل شده که پدربزرگ عثمان، عمروبن حریث صیرفی کوفی از شیعیان سرشناس کوفه بوده.(4)

وی حیاتی ترین کار نهاد (رابطه با رهبری) را با پوشش روغن فروشی

ص:231

انجام می داد لذا لقب سمّان یا زیّات را دریافت کرد، از محله ی «عسکر» سامرّا بود او را عسکری نیز می گفتند.(1)

کنیه او را ابوعمرو گفته اند چون فرزندی بنام عمرو داشت یا اینکه اسم جدّ او عمرو بوده او را منسوب با او کرده اند امام حسن عسکری علیه السلام بجای ابوعمرو بر وی لقب عَمری را گذاشت و این لقب همه جا با اسم وی ذکر شده است. از آن جا که وی را فرزندی بنام محمد بود که همان دومین سفیر باشد وی را ابومحمد نیز گفته اند.(2) منابع تنها همین دو فرزند را برای وی ذکر کرده اند.(3)

عثمان بن سعید عمری از اوان نوجوانی در بیت امامت به خدمت امام هادی علیه السلام مشرّف شد، پس از کسب فیض و آموزش های عالی به مقام وکالت و نمایندگی امام معصوم رسید و امین او شد، تا آن جا که معصوم دهم در حق وی فرمود: هذا ابوعمرو الثقة الامین ما قاله لکم فعنّی یقوله و ما ادّاه الیکم فعنّی یؤدّیه.(4)

ص:232

عثمان بن سعید از جانب امام هادی علیه السلام به مقام سروکیلی نهاد وکالت رسید، وی امور درونی و بیرونی نهاد و تمام وکلای مناطق را تنظیم می کرد.(1)

سال (254 ق) آغاز امامت حضرت عسکری و وکالت عثمان بن سعید برای آن حضرت است؛ امام عسکری علیه السلام نیز در حق وی فرمود: هذا ابوعمر الثقة الامین الماضی و ثقتنی فی المحیا و الممات، فما قاله لکم فعنی یقوله و ما ادّی الیکم فعنّی یؤدیّه.(2)

امام عسکری علیه السلام مهم ترین راز الهی (ولادت حضرت حجت) را به وی بازگفت و او را مأمور نمود تا عقیقه ولادت را میان امت تقسیم کند،(3) وی جایگاه نیابت خاصه را تنها به فرمان حضرت حجت علیه السلام دریافت نکرده بلکه حضرت عسکری علیه السلام پیشاپیش وی را به عنوان اولین سفیر امام معصوم علیه السلام در عصر غیبت معرفی نمود، امام عسکری علیه السلام در گردهمایی چهل نفری شیعیان سرشناس فرمود: … فهو خلیفة امامکم و الامر الیه.(4)

وی عهده دار غسل و تکفین یازدهیمن خورشید بود،(5) چنانکه کفالت خانواده عصمت نیز بدوش او بود وی هنگام انتقال مرکز نهاد از سامراء به

ص:233

بغداد مادر حضرت حجت علیه السلام را نیز به بغداد انتقال داد.(1)

وی در سال (260 ه_) نیابت آخرین خورشید را عهده دار شد و همراه با آغاز غیبت صغری عصر نیابت خاص شروع شد و عثمان بن سعید وظایفی را انجام می داد که پیش از این مخصوص رهبری بود.(2)

پاره ای از وظایف و فعالیت های سفیر اول در پاسخ از پرسش وظایف نواب خاص ذکر شد اینجا به وظایف مهم و ویژه او اشاره می شود؛ برانداختن نقاب از چهره جعفر عموی حضرت مهدی علیه السلام که مدعی مقام امامت بود اولین مسئولیت عثمان بن سعید بود، وی سران شیعه را از وجود حضرت مهدی مطمئن ساخت.(3)

وی به دستور حضرت حجت علیه السلام و به خاطر دورماندن فعالیت های سازمان از چشم دستگاه عباسی، مرکز نهاد را از سامراء به بغداد منتقل کرد وی در بغداد به کمک دستیاران ورزیده نهاد مانند احمدبن اسحق قمی و محمد قطّان و حاجز وشاء رهبری وکالت را به دست داشت.(4)

وی در رفع ابهامات و تثبیت جایگاه خود و اثبات حضرت حجت علیه السلام چنان تلاش نمود که انشعاب ها و انحرافات زیادی که در پی شهادت امام عسکری علیه السلام و غیبت حضرت حجت علیه السلام پدید آمده بود را در کمترین زمان ریشه کن کرد، تمام وکلاء ناحیه و سران شیعه بابیّت او را پذیرفتند تنها

ص:234

محمدبن نصیر و ابومحمدشریعی مدعیان دروغین در برابر او ایستادند.(1)

عثمان بن سعید معاصر هشت تن از حاکمان عباسی بود، معتصم (217_227 ق) واثق (227_232 ق) متوکل (232_248 ق) منتصر (6 ماه) مستعین (248_252 ق) معتز (252_255 ق) مهتدی (255_256 ق) و معتمد (256_279 ق).

وی شاهد رفتار زشت حاکمان عباسی به ویژه متوکل عباسی بود ویران کردن ضریح شهدای کربلا، مصادره دوباره فدک و… وی مباحث داغ میان معتزله و اشاعره مانند خلق قرآن و آراء صوفیه و واقفه را زیر نظر داشت.

توقیعات با ارزشی بدست وی از جانب حضرت حجت صادر شد که به ذکر یکی از آنها بسنده می شود:

… زمین هرگز از حجت خدا خالی نمی ماند، آن حجت یا آشکار است یا پنهان، مگر نمی دانند که امام های آنها بعد از رسول اکرم یکی پس از دیگری آمدند … تا جانشین حضرت عسکری بر اساس قضای حتمی الهی از دیدگان غایت شد.(2)

وی در راستای اهداف نهاد به اذن و نیروی حضرت حجت علیه السلام کراماتی بروز داد که طی پرسش مستقل بیان شد ذکر یک حدیث از میان احادیثی که توسط وی نقل شده حسن ختام این گفتار است:

از امام عسکری علیه السلام راجع به حدیثی که از پدران حضرت روایت شده بود

ص:235

سوال شد و آن حدیث این بود:

کسی که بمیرد وامام زمانش را نشناسد به مرگ جاهلی مرده است، امام عسکری علیه السلام فرمودند: این حدیث حق است چنان که روز حقیقت دارد، از امام عسکری علیه السلام سوال شد حجت و امام پس از شما کیست؟ فرمود فرزندم (م،ح،م،د)…(1)

همان طوری که تاریخ دقیق ولادت فرزند سعید معلوم نشد، تاریخ دقیق غروب این نور نیز معلوم نیست و تنها از راه قراین، تاریخ تقریبی آن بدست آمده.

در رجال بحرالعلوم حدود سالهای (264 یا 265 ق) آمده،(2) دکتر جاسم حسین (267 ق) و جواد علی (280 ق) می دانند،(3) مرحوم محمدصدر طی یک تحلیل تاریخی نتیجه گرفته که وفات وی (265 ق) بوده است.(4)

وی تنها فردی است که افتخار وکالت در عصر حضور ائمه و نیابت خاص به مدت پنج سال را در عصر غیبت داشت.

آرامگاه او را همه اهل فن در شهر بغداد می دانند، ابونصرهبة الله بن محمد نوه دختری محمد بن عثمان می گوید: قبر عثمان بن سعید در طرف غربی بغداد خیابان «میدان» درب جبله، داخل مسجد است، شیخ طوسی

ص:236

می فرماید: من قبر او را در محلی که ابونصر می گوید (408_430) زیارت کرده ام؛(1) نویسنده این سطور نیز وقتی در سال (1424 ق) وارد کاظمین و بغداد شد، و با اشتیاق سراغ مرقد نواب اربعه را گرفتم، همه اهالی بغداد آنجا را می شناختند و نشانی آن جا را برایم دادند اما حقیر توفیق زیارت آن ها را نیافتم و دریافتم که تا رضایت آن ها و شایستگی ما نباشد زیارت ممکن نیست.

 دومین سفیر و نایب خاص حضرت حجت چه کسی بود و چگونه به نیابت رسید؟

 دومین نایب خاص حضرت ولی عصر در عصر غیبت صغری، محمدبن عثمان بن سعید عمری است سال ولادت این امین امامت مانند پدر بزرگوارش روشن نیست، اما از آن جا که سال ولادت تقریبی پدرشان (220 ق) است، دست کم سال ولادت محمدبن عثمان نمی تواند زودتر از (237 ق) باشد و با توجه به اینکه محمدبن عثمان عصر امام هادی علیه السلام را درک کرده و با آن جناب محشور بوده است به ویژه بنابر نقل برخی منابع که مدت کوتاهی وکیل امام هادی علیه السلام نیز بوده(2) پس ولادت او دیرتر از (240 ق) نمی تواند باشد پس سال ولادت وی بین سالهای (237 تا 240 ق) است تا در عصر زندگی امام هادی علیه السلام شایسته ملاقات و دریافت مقام وکالت او را پیدا کرده باشند.

ص:237

در باره اصالت خانوادگی و قبیله ی او در پاسخ پرسش پیشین گفته شد، شایان ذکر است که محمدبن عثمان از نوادگان شخصیت برجسته اسلام عمار یاسر است.(1)

اگر پدر بزرگوارش از آغاز نوجوانی شاخه نشین شجره طیبه امامت شد، وی در سایه سار بیت امامت علیه السلام به دنیا آمد و در دامان امین امام رشد کرد و تا آنجا رسید که مایه فخر و زینت اهل بیت علیه السلام شد. او آنقدر بیاد مرگ بود که قبری برای خویش می کند و در آن می خوابید. (2)

وی مانند پدرش حیاتی ترین رسالت خود (اتصال امت با امام) را در قالب روغن فروشی انجام می داد لذا لقب او نیز سمّان و زیّات بود چنان که در بیشتر کتب رجالی او را عمری و گاهی اسدی نیز گفته اند.(3)

وی تنها دارای یک کنیّه (ابوجعفر) بوده، شاید فرزندی بنام جعفر داشته

ص:238

که در کودکی درگذشته است.(1)

تاریخ برای وی تنها یک فرزند دختر بنام ام کلثوم نقل کرده که بانوی پاکدامن، دانشمند و راوی حدیث بوده و ابونصر هبة الله بن احمد معروف به «ابن برنیّه» نواده وی می باشد.(2)

محمدبن عثمان از انفاس قدسی امام هادی علیه السلام بهره ها گرفت و در سال (254 ق) ناظر خاکسپاری مظلومانه امام هادی علیه السلام در خانه اش در شهر سامراء بود، جایگاه وی نزد یازدهمین معصوم تا آن جا رسید که در حق او فرمود: عمری (عثمان) و فرزندش (محمد) مورد اطمینان اند و …(3) حضرت در گردهمایی باشکوه شیعیان یمن پیشاپیش از نیابت خاص وی خبر داد؛ آگاه باشید که عثمان بن سعید عمری وکیل من، و پسرش محمّد وکیل پسرم مهدی شما است.(4) محمدبن عثمان به چنان مقامی رسیده بود که امام عسکری علیه السلام امانت الهی و آخرین ذخیره عالم هستی را به او و جمعیتی مورد اطمینان نشان داد و هموست که حضرت را در اوج جوانی اش نیز دیده است و بارها با او تماس داشته است.(5)

اوج افتخار وی توقیع حضرت حجت علیه السلام است که طی آن ارتحال پدرش سعیدبن عثمان را به او تسلیت داد و فرمود: … کمال سعادت او

ص:239

(عثمان بن سعید) این بود که خداوند پسری همچون ترا به او روزی کرد که جانشین او باشی و به امور او به جای او بپردازی و بر او رحمت فرستی.(1)

حضرت حجت علیه السلام فرمود: و امّا محمدبن عثمان العمری فرضی الله تعالی عنه … فانّه ثقتی و کتابه کتابی(2)

چون که تاریخ دقیق درگذشت سفیر اول (پدرگرامی شان) روشن نیست، آغاز سفارت وی نیز مجهول است برخی از دانشمندان مدت سفارت وی را 50 سال و شماری دیگر 40 سال گفته اند و این دو نظر قابل جمع است(3) که مراد دسته نخست، تمام مدت وکالت و نیابت خاص است و مراد دسته دوم، خصوص زمان نیابت خاصه.

شاید مهم ترین فعالیت و رسالت سفیر دوم رویارویی با مدعیان دروغین بابیّت باشد که در عصر ایشان رو به فزونی بود، چون در آغاز غیبت صغری و سفارت اولین سفیر دستگاه عباسی به شدت مراقب اوضاع بود و نزدیک شدن به بیت امامت و انتساب به آن بس خطرآفرین بود، کسی جز عثمان بن سعید توان چنین جهادی را نداشت و نیز مسأله نیابت به شکل خاص آن تازه بود و امت اولین بار آنرا تجربه می کردند از این روی کسانی مانند شریعی، ضیری، عبرتایی، بلالی، ابوبکر بغدادی و … که شرح حال آنها در پرسش از منحرفین و مدعیان دروغین گذشت.

ص:240

محمدبن عثمان که زمان سفارت اش از دیگر نایبان خاص طولانی تر بود، با سازماندهی دقیق توانست با سختی ها مقابله کند، وی با بکارگیری ده تن از وکلاء پرتلاش، به عنوان دستیار، امور نهاد را در بغداد و دیگر مناطق شیعه کنترل می کرد، برخی از این دستیاران، ابوعلی بن هام، ابوعبدالله کاتب، ابوعبدالله باقطانی، ابوسهل نوبختی، ابوعبدالله وجناء، جعفربن احمدبن متیل و … هستند، که در میان آن ها اسامی وکلاء سفیر اول نیز به چشم می خورد.(1)

در دوران معتضد عباسی، سفیر دوم، با وکلاء نواحی مناطق شیعه ارتباط داشت، منطقه قم اموال نهاد را به دست بازرگانان که خیال می کردند اموال تجاری است به سفیر دوم در بغداد می فرستادند(2) اصل راهبردی تقیه را چنان رعایت می کرد که قرار ملاقات خود با جعفر متیل را در خرابه های متروکه بغداد می گذارد و پس از اینکه توقیع مبارک را برای او می خواند، آنرا از بین می برد،(3) گاهی اموال ارسالی از نواحی مختلف را مستقیم تحویل نمی گرفت بلکه پیام می داد اموال را در جای تعیین شده بگذارند و منتظر دریافت رسید

ص:241

نباشند.(1) حفص بن عمرو نام مستعار وی بوده، در جدال و مناظرات شرکت نمی کرد تا بتواند دور از چشم گماردگان دستگاه با رهبری و امت او تماس داشته باشد.(2)

وی روش دوگانه که به دست امام عسکری علیه السلام پی ریزی شده بود را مانند پدر گرامی خود (سفیراول) ادامه داد، یعنی به دستگاه عباسی وانمود کرد که امام عسکری علیه السلام بدون جانشین از دنیا رفته است اما برای شیعیان ثابت کرد که امام دوازدهم علیه السلام متولد شده و رهبری و امامت را عهده دارند.(3)

وی در برابر مدعیان دروغین بابیّت و منحرفان تا جای که شرایط به او اجازه می داد ایستادگی کرد. مشروح این برخوردها در پاسخ از پرسش وظایف نواب خاص بیان شده است. محمدبن ابی زینب معروف به ابوالخطاب که از منحرفین عصر امام صادق علیه السلام و مؤسس مذهبی بود تا عصر سفیر دوم فعّال بود، سفیر دوم توقیعی در مذمت او خارج کرد: و اما ابوالخطاب او و پیروانش ملعون هستند و … چنانکه در روشن شدن وضعیت جعفر کذّاب توقیعی بدست سفیر دوم به این مضمون خارج شد: و اما راه عمویم جعفر و فرزندش همان راه برادران یوسف علیه السلام است.(4)

در میان برخی از شیعیان بحثی در گرفته بود، گروهی را باور بر این بود که ائمه قدرت آفرینش و روزی رسانی را دارند، گروهی دیگر این امور را

ص:242

ویژه خداوند می دانستند، طی نامه ای پاسخ را از محمدبن عثمان خواستار شدند، در پاسخ، این توقیع شریف صادر شد: تنها خداوند اجسام را می آفریند و روزی را پخش می کند … ائمه از او می خواهند و او می آفریند از او درخواست می کنند او روزی می دهد و این به خاطر اجابت دعای ائمه و بزرگداشت جایگاه آنها است.(1)

سفیر دوم نیز مانند سه نایب خاص، در موارد لزوم، کراماتی را به نمایش می گذاشت، ابونصر هبة الله می گوید محمدبن عثمان کرامات زیادی داشت؛(2) برخی از کرامات وی در پاسخ از پرسش کرامات نوّاب ذکر شده است،(3) اینجا تنها به یک کرامت اشاره می شود: راوی می گوید: محمدبن عثمان مرا به خرابه عباسیه برد، آن جا نامه را گشود و گفت وقایعی را که می خوانم به خاطر بسپار که مربوط بیت امامت علیه السلام است در آن نامه آمده بود که فلان زن (ام عبدالله) را از گیسوانش می گیرند و بیرون می کنند و … پس از شهادت امام عسکری علیه السلام تمام حوادث آن گونه که محمدبن عثمان گفته بود واقع شدند، دستگاه عباسی کنیزان را برای بازجویی به دربار برد تا نشانی از وجود حضرت حجت علیه السلام بدست آورند و …(4)

یکی از رسالت های مهم هر سفیری معرفی جانشین و سفیر بعدی بود، محمدبن عثمان که وکلای سرشناس و برجسته در اختیار داشت، معرفی و

ص:243

گزینش یک تن از میان آن همه، دشوار می نمود، شماری را باور بر این بود که جانشین سفیر دوم جعفربن احمد متیل است چون سفیر دوم اواخر عمر تنها به منزل او آمدوشد می کرد و تنها از غذای منزل او تناول می کرد.(1)

برخی دیگر باور داشتند جانشین، ابوسهل نوبختی است، لذا از او دلیل عدم انتخاب اش را به مقام سومین سفیر می پرسیدند و ابوسهل که مرد عارف و مطیعی بود پاسخ مقبول ارایه می داد.(2) سفیر دوم برای زمینه سازی معرفی حسین بن روح مدت ها پیش از وفات، برخی از مراجعین را نزد حسین بن روح می فرستاد و به آن ها می گفت: هر آنچه به ابوالقاسم (حسین بن روح) تحویل دهید، گویا به من تحویل داده اید.(3)

در موارد خاصی نیز پیشاپیش سفارت حسین بن روح را برای برخی از یاران اعلام می فرمود: وی به ابوعبدالله جعفربن محمد معروف به ابن قزدا فرمود: فقد اقمت ابا القاسم حسین بن روح مقامی و نصبته، منصبی، فقلت: بامرالامام فقال: قم عافاک الله کما اقول لک، فلم یکن عندی غیر المبادرة(4) آری همان گونه که مقام نبوّت و امامت موهبتی از جانب خداست مقام امانت و بابیّت معصوم علیه السلام نیز جایگاه الهی و به دستور خداوند است.

ص:244

سرانجام در انجمن رسمی حسین بن روح توسط سفیر دوم به سران شیعه و سایر وکلاء معرفی می شود.(1)محمدبن عثمان دو ماه قبل، از روز و ماه و سال وفات خود به علی بن احمد دلّال قمی و محمدبن علی بن اسود قمی خبر داد، سرانجام وعده موعود سر رسید، جعفربن احمدبن متیل می گوید، هنگامه احتضار من بر بالین سفیر دوم و حسین بن روح پائین پای او نشسته بودیم، که سفیر نگاهی به من کرد و فرمود مأمور شده ام تا حسین بن روح را وصیّ و جانشین خود برگزینم، من بلند شدم دست حسین بن روح را گرفتم جای خود را با جای او عوض کردم،(2) این است ادب و اطاعت دست پرورده اهل بیت علیه السلام .

تاریخ وفات او را سالهای (304 یا 305 ق) در آخر ماه جمادی الاولی نوشته اند، آرامگاه وی در سمت غربی بغداد سر راه کوفه، کنار مرقد مادر گرامی شان است و امروزه بنای نیکوی بر آن ساخته شده و اهالی بغداد آنرا به «الشیخ الخلانی» می شناسند.(3)

 سومین سفیر و نایب خاصّ حضرت حجت چه کسی بود و چگونه به نیابت رسید؟

 ابوالقاسم حسین بن روح بن ابی بحر نوبختی، سفیر سوم امام زمان در دوران هفتادساله ای غیبت صغری است حیات تاریخی وی آنگاه آغاز

ص:245

می گردد که در حلقه دستیاران سفیر اول به مقام وکالت می رسد و در سالهای (305 تا 326 ق) به جایگاه نیابت خاصّه نایل می شود، بنابراین در گزارش های تاریخی از تاریخ ولادت و ایّام جوانی وی چیزی در دست نیست.

شیخ طوسی در کتاب رجال خود، و دیگر پیروان وی و حتی برخی از دانشمندان رجالی معاصر، به شرح حال و یا گوشه ای از احوالات وی نپرداخته اند. و آنچه در دست است روایاتی در کتاب الغیبة اثر شیخ طوسی و کمال الدین و برخی از نوشته های تاریخی است. ابن شهر آشوب می نویسد: حسین بن روح از اصحاب خاص امام عسکری علیه السلام بوده است ولی دانشمندان رجالی هیچ گونه اشارتی به تأیید یا نفی این ادعا ندارند چنانکه جاسم حسین نیز این ادعا را بعید می داند، تنها عباس اقبال در کتاب «خاندان نوبختی» این مطلب را نقل کرده و پذیرفته است(1) برای او تنها یک کنیّه (ابوالقاسم) نقل شده است، لقب روحی به مناسبت اسم پدر وی و لقب نوبختی به خاطر نسبت مادری وی به قبیله بنونوبخت و لقب قمی به خاطر نسب پدری وی می باشد. در نوبختی بودن حسین بن روح تردیدی نیست چون دانشمندان رجالی و محدثّین او را نوبختی خوانده اند چنانکه وی با بزرگان خاندان نوبخت مانند ابوسهل بن علی و حسین بن علی وزیر ابن رائق عباسی نشست و برخاست و مشورت و بر آنها نفوذ داشته است و جنازه او را نیز در

ص:246

گورستان نوبختیه بخاک سپرده اند.(1)

در پاره از نوشته های تاریخی وی را با لقب قمی آورده اند، شمس الدین ذهبی به نقل از یک مورخ شیعی (یحیی بن ابی طی وفات 630 ق) نسبت «القینی» یا «القیی» را برای حسین بن روح نقل می کند و می گوید این لقب با خط مغلق و ناخوانا نوشته شده است. که شاید همان «القمی» باشد که کشّی در رجال خود آن را به دنبال نام حسین بن روح آورده است.(2)

از سوی دیگر نام پدر او (روح) و جدّ او (ابی بحر) در فهرست اسامی خاندان نوبختی دیده نمی شود این دو قرینه قمی بودن ابن روح را تأیید می کند و قرینه سوم آبی سخن گفتن (لهجه مردم آبه و زبان فارسی) او می باشد، این جا است که عباس اقبال می گوید: هر چه در کتاب های مربوط جستجو کردم رابطه قرابت میان ابوالقاسم حسین بن روح با سایر افراد خاندان نوبختی را پیدا نکردم، ولی می توان گفت حسین بن روح از جانب پدر قمی و مادرش از بنونوبخت بوده یا اینکه حسین بن روح از نوبختی های مقیم قم بوده است.(3)

نوبخت جدّ اعلای این خاندان سرآمد ستاره شناسان عصر خود، پیرو آیین زردشت بود، زمان منصور (158_136 ق) مسلمان می شوند فرزندان وی نیز دانشمند و از دوستداران اهل بیت بودند، ابوسهل ابن نوبخت از دیگر

ص:247

منجمان این خاندان است نام فارسی وی (خرشیدماه طیماذاه مابازارد باد خسرونه شاه) بود، طولانی و تلفظش سخت بود لذا خلیفه او را ابوسهل نام کرد.(1)

خاندان نوبختی به خاطر عشق و علاقه ی که به اهل بیت داشتند، با نهاد وکالت همکاری خوبی داشتند، که در این میان حسین بن روح بیش از دیگران در خدمت نایب اول و دوم قرار داشت، تلاش های پی گیر او بر منزلت و محبوبیت او نزد نایب دوم و سران شیعه افزود و از نفوذ افراد نوبختی و خاندان فرات که از شیعیان و همکار نهاد بودند در دستگاه عباسی به داد درماندگان و مظلومین شیعه رسیدگی می کرد لذا میان توده های مردم نیز محبوب دل ها شد، وجود برخی صفات دیگر در او موجب شد به مقام نیابت خاص منصوب شود.

زمینه سازی و جریان نصب وی توسط سفیر دوم در پاسخ پیشین گذشت، اینجا مورد انتصاب رسمی وی به مقام سومین سفارت بیان می شود: چون احوال محمدبن عثمان عمری روبه وخامت رفت، گروهی از سرشناسان شیعه مانند ابوعلی همام، ابوعبدالله کاتب، ابوعبدالله باقطانی، ابوسهل اسماعیل نوبختی و ابوعبدالله و جناء … نزد او رفتند و سراغ جانشین بعدی را گرفتند، سفیر دوم حسین بن روح نوبختی را معرفی کرد و خاطرنشان کرد این مأموریت من بود که ابلاغ کردم.(2)

ص:248

در کنار سفیر دوم وکلای ورزیده، سرشناس و باسابقه بود که گمان زیاد می رفت یکی از آنها جانشین سفیر دوم شوند مانند ابن متیل و ابوسهل ولی انتخاب حسین بن روح یکبار دیگر نشان داد که مناصب الهی را جز خدا نمی داند و بعدها برخی از حکمت های این انتصاب روشن شد مانند پایداری و فداکاری او که ابوسهل درباره او گفت اگر امام علیه السلام زیر جامه او باشد و بدنش را با قیچی پاره پاره کنند امام را نشان نخواهد داد و نیز خردمندی و دوراندیشی او چنانکه شیخ طوسی می فرماید: و کان ابوالقاسم رحمة الله من اعقل الناس عند المخالف و الموافق و یستمعل التقیه.(1) بکارگیری، تقیه از جانب وی با هدف نفوذ در میان توده های مخالفین و دستگاه بی نظیر و شگفت آور است.

پس از درگذشت سفیر دوم، حسین بن روح به دارالنیابه به مرکز نهاد در بغداد آمد و ودایع سفارت را در اختیار گرفت و با همکاری ده وکیل در مرکز و دیگر وکلاء در مناطق گوناگون به صورت رسمی کار را آغاز کرد بنابر گزارش روایات، عنوان نیابت و جایگاه سفیر سوم برعکس دو سفیر پیشین در میان امامیه آشکار بود تا آن جا که توده های مردم بدون توجه به وکیل ناحیه خود به محضر او مراجعه می کردند شاید همین مسأله و نفوذ پرقدرت سفیر سوم در دربار عباسی موجب شد در عصر وی مدعیان دروغین کاهش یابد(2)

ص:249

سفیر سوم برای تأمین اهداف انسان ساز نهاد وکالت تا دل دشمن نفوذ کرد و از این رهگذر خدمت شایانی به عالم تشیع کرد، بررسی تمام زوایای سیاسی و شخصیت های نفوذی خاندان نوبخت و فرات بیرون از توان نگارنده و محدوده این نوشتار است، ولی بررسی اجمالی سرگذشت این مرد الهی در کنار دستگاه طاغوت خواندنی است.

حکمرانی منصور خلیفه دوم عباسی (158_137 ق) با ورود نوبخت جدّ بزرگ این خاندان آغاز شد و نفوذ آن ها تا حکمرانی مقتدر (320_295 ق) و حتی بعد از آن ادامه یافت، در طول 25 سال حکومت مقتدر (خلیفه هیجدهم عباسی) تعداد ده نفر به عنوان وزیر انتخاب شدند که در این میان ابوالحسن بن فرات در سه نوبت و در کل شش سال وزارت کرد، ابوسهل اسماعیل بن علی نوبختی بازوی پرتوان حسین بن روح در سال (311 ق) حاکم منطقه مبارک شد، ابویعقوب اسحاق نوبختی مشاور عالی حکومت بود و …

به هر ترتیب این نفوذ عمیق به نایب سوم امکان داد تا اوضاع سیاسی و اجتماعی شیعه را سامان دهد بیشترین همکاری را ابوالحسن علی بن محمد ابن فرات (وزیر در دستگاه عباسی) داشت.(1)

حسین بن روح از آغاز نیابت خود، تا وزارت حامدبن عباس (بی ادب و متعصب) یعنی از سال (306 تا 311 ق) با عزت و احترام زندگی می کرد

ص:250

منزل او محلّ رفت و آمد امیران و وزیران و بزرگان بود،(1) خصوصاً خاندان فرات، چنان که تا این خاندان وزارت (مقتدر عباسی) و دیگر مناصب را در دست داشتند کسی مزاحم حسین بن روح و یاران او نمی شد ولی همین که آل فرات حامدبن عباس و طرفدارانش زندانی شدند بر حسین بن روح و نهاد وکالت نیز کار سخت شد، در سال (312 ق) به مدت پنج سال ابن روح زندانی شد و پیش از زندانی شدن مدتی را پنهانی زندگی می کرد که در همین روزگاران شلمغانی را به نیابت خود نصب کرده بود ولی وی در زمان زندانی شدن حسین بن روح راه انحراف را پیش گرفت شاید دشمنان حسین بن روح در دستگاه عباسی او را به همکاری با قرامطه (گروهی اسماعیلی در حال جنگ با دستگاه عباسی) متهم کرده باشند(2) چنان که خاندان فرات را نیز با همین اتهام از میدان خارج کردند، در سال (1317 ق) وی آزاد شد و در کنار خاندان بنونوبخت که به پستهای بالای حکومتی رسیده بودند به همان جایگاه نخست خود رسید، ابوعبدالله نوبختی وزیر ابن رائق عباسی بود.

ابن روح در روزگار راضی عباسی (329_ 322 ق) در بغداد میان شیعیان جایگاه والایی داشت اموال و وجوهات چنان سرازیر می شد که خلیفه وقت را به شگفتی و طمع انداخته بود.(3)

ص:251

برخی از عوامل موفقیت ابن روح قرار زیر است:

1. همزمانی نیابت وی با به وزارت رسیدن شیعیان نوبختی و فرات و بهره گیری به جا از این فرصت.

2. زیرکی، کاردانی و هوش بالای وی.

3. بهره گیری مناسب از سپر دفاعی تقیه که حتی گاهی دوستان و یاران نیز سردرگم می شدند.

4. رفتار خوش و حکیمانه وی؛ در زمان وی گرچه مدعیان دروغین اندک بود ولی تعداد معدودی که نسبت به سفارت تردید داشتند با اولین ملاقات متوجه حقیقت می شدند حتی کسانی از اهل سنت که نسبت به وی بدبین بودند در اولین برخورد دگرگون می شدند، تاریخ حکایت می کند که ده نفر اهل سنت که وی را سزاوار لعن و نفرین می دانستند در نخستین لحظات ملاقات از کردار خود پشیمان شدند.(1)

5. عنایت و نظارت حضرت حجت که مانند دیگر رهبران نهاد، همواره به امداد سفیر و امت می رسید.

تلاش های گسترده اجتماعی _ سیاسی در پوشش شدید تقیه، مانع تلاش های ارشادی و علمی اونشد، منابع اولیه از تلاش های علمی و آموزشی وی بسیار سخن گفته است که نمونه آن نقل می شود: مردی پرسید چرا خداوند دشمن خود را بر ولیّ خود (حسین شهید) مسلط کرد؟

ص:252

حسین بن روح ضمن یادآوری معجزات انبیاء و موارد غلبه آنها بر خیل دشمنان فرمود: خدا با لطف و حکمتش اولیاء خود را گاهی غالب گاهی مغلوب کرده اگر در تمام موارد غالب می بودند و با سختی های امتحان نمی شدند، مردم آن ها را خدا می خواندند و از طرفی مقام و منزلت و ویژگی صبر و استقامت (و توکل) آنها آشکار نمی شدند(1) (و الگو و اسوه کامل برای مردم نمی شدند)

وی را کتابی است بنام «التأدیب» که آنرا جهت نقد و بررسی نزد دانشمندان قم فرستاد، و آن ها پس از مطالعه و بررسی کتاب اعلام کردند تمام این مسایل جزء یک مورد صحیح و موافق ما است.(2)

دریافت و ارسال توقیعات، مانند دیگر نوّاب خاص، از وظایف حسین بن روح بود، اولین توقیعی که بدست حسین بن روح صادر شد 24 شوال (305 ق) مشتمل بر ابقای وکیل اهواز بود(3) در این توقیع حضرت حجت علیه السلام از وی تجلیل و در حق اش دعا کرده اند … نَعرفُه عرّفه الله الخبیر کلّه و رضوانه واسعده بالتوفیق…(4)

شمه از کرامات نواب امام معصوم علیه السلام در پاسخ از پرسش کرامات گذشت، آنان به اذن امام معصوم علیه السلام و امام علیه السلام به اذن خداوند، در مواردی که هدایت بشر و با سلامت اجتماعی صالحان تنها با اسباب آسمانی حاصل می شد، اقدام به

ص:253

کرامت و خارق عادت می کردند، این جا به ذکر یک کرامت از حسین بن روح بسنده می شود: حسین بن محمدبن سوره قمی می گوید، مرد عابد و وارسته بنام «سرور» را در اهواز دیدم که می گفت لال بودم، در سیزده یا چهارده سالگی پدر و عمویم مرا نزد شیخ ابوالقاسم رضی الله عنه بردند، از او خواستند تا از حضرت حجت علیه السلام درخواست شفاء برایم کند، حسین بن روح فرمود، دستور یافته اید که کربلا بروید، هنگام زیارت ناگهان پدر و عمویم مرا صدا زدند و من پاسخ دادم…(1)

حسین بن روح نوبختی پس از قریب 21 سال نیابت خاصه حضرت حجت علیه السلام با انتخاب جانشین خود (علی بن محمدسمری) در 18 شعبان (326 ق) دعوت حق را لبیک گفت، بدن پاکش را در قریه نوبختیّه در دربندی که خانه علی بن احمدبن علی نوبختی در آن جا بود به خاک سپردند، این قبر هنوز در محل سابق نوبختیّه در سمت شرقی بغداد باقی است.(2)

 چهارمین و آخرین سفیر و نایب خاص حضرت حجت چه کسی بود و چگونه به نیابت رسید؟

 ابو الحسن علی بن محمّد سمری، آخرین سفیر و شخصیّتی که با معصوم در ارتباط و از جانب وی منصوب بود او بعد از حسین بن روح از سوی حضرت حجت به نیابت خاص منصوب و معرفی شد کنیّه او ابوالحسن

ص:254

است و چنان جلالت و توثیقی دارد که مانند خورشید بیاینگر خویش است،(1) لقب مشهور وی «سمری» منصوب به سمر قریه ای در بصره است(2) او را سَیمُری یا صَیُمَری نیز خوانده اند.

تاریخ ولادت، تعداد فرزندان و دیگر مشخصات وی روشن نیست، ولی به نقل شیخ طوسی وی از یاران امام عسکری علیه السلام بوده است.(3) چنانکه خود سمری می گوید: ابومحمد امام حسن عسکری علیه السلام به من نوشت که: فتنه ای پیش می آید که شما را گمراه کرده دست وپای خود را گم می کنید و شما بر حذر باشید و از آن بپرهیزید(4) مرحوم نهاوندی می گوید: سیدبن طاووس نوشته است، که علی بن محمد سمری خدمت امام عسکری و هادی علیهما السلام را کرده است و آن دو بزرگوار با وی مکاتبه داشته و توقیعات زیادی برایش مرقوم فرموده اند، وی از سرشناسان و معتمدین بوده است.(5)

آغاز رسمی نیابت خاص وی سال (326 ق) بود، در برابر خود مخالفی نداشت، به گفته مرحوم طبرسی هیچ یک از نوّاب بدین منصب بزرگ

ص:255

نرسید، مگر اینکه پیشاپیش از طرف صاحب الامر علیه السلام منصوب می شد(1) از اینکه به مقام شامخ نیابت خاص رسیده معلوم می شود سابقه فعالیت در نهاد را داشته است.

سمری از خاندان متدیّن و خدمت گزار به نهاد وکالت بود، همین شهرت و اصالت خانوادگی وی موجب شد مخالفت چندانی در زمان سفارت وی بروز نکند،(2) وی شوهر خواهر وزیر عباسیان «جعفربن محمد» بود(3) برخی از بستگان سمری از کارگزاران امام هشتم علیه السلام بودند، مانند علی بن محمدبن زیاد وکیل امام دهم و یازدهم و کتابی بنام «الاوصیاء» در اثبات امامت امام دوازدهم علیه السلام نوشت.(4)

بسیاری از اعضاء خاندان سمری مانند حسن و محمد فرزندان اسماعیل بن صالح و علی بن زیاد در بصره ملک زیادی داشتند که نیمی از درآمد آنها را وقف امام یازدهم علیه السلام کرده بودند که امام علیه السلام هر ساله آنرا دریافت و با آنان مکاتبه می کرد.(5)

در عصر نیابت سفیر چهارم از مدعیان دروغین اثری نیست، و تنها پس از

ص:256

پایان سفارت وی و آغاز غیبت کبری بود که محمدبن احمدبن عثمان عمری معروف به ابوبکر بغدادی نواده سفیر دوم ادعای بابیّت کرد که مورد لعن قرار گرفت.(1)محمدبن مظفر مشهور به ابودلف مجنون نیز پس از پایان نیابت سمری ادعای بابیّت کرد(2) محمدصدر عصر نیابت وی را زمان پرخطر، ظلمانی و پر از بی امنیتی و خونریزی گزارش می کند، بر همین مناسبت وی فعالیت های آشکار نداشت و شاید به همین دلیل عمر نیابت وی کوتاه (3 سال) بود.(3)

نایب چهارم مانند دیگر نوّاب دارای کرامت بود که نمونه از آن ذکر می شود:

شیخ صدوق می گوید: ابوالحسن صالح بن شعیب طالقانی، در ذی القعده (339 ق) برایم نقل کرد که: احمدبن ابراهیم مخلّد می گفت: در بغداد حضور مشایخ رسیدم در آن محفل شیخ ابوالحسن سمری آغاز به سخن کرد و گفت: خداوند علی بن بابویه قمی (پدر شیخ صدوق) را رحمت کند، حاضرین تاریخ آن روز را یادداشت کردند، بعدها خبر رسید که او همان روز درگذشته بود.(4)

سرانجام نیمه شعبان سال (329 ق) روز غروب آخرین ستاره نطام نیابت

ص:257

بود،(1) یک هفته قبل توقیعی از سوی ناحیه مقدسه صادر شد: بسم الله الرحمن الرحیم: ای علی بن محمد سمری! خداوند اجر برادرانت را در مصیبت تو بزرگ بدارد! همانا تو تا شش روز دیگر خواهی مرد! پس امور خود را جمع کن و کسی را به جانشینی خود معرفی نکن چرا که غیبت تامه آغاز شده و ظهوری در کار نیست مگر به اذن الهی _ که نامش بلندمرتبه است _ و این ظهور پس از مدت طولانی و هنگامی که دل ها سخت، زمین پر از ظلم شد انجام می پذیرد …(2)

سفیر چهارم، شش روز پس از صدور توقیع یادشده، در پانزدهم شعبان سال (329 ق) (پانزده ماه مه 941 م) درگذشت و جسد پاک اش را در خیابان «خلنجی» از «ربع باب المحوّل» در کنار نهر «آبی عتاب» دفن کردند، یاقوت حموی می گوید: این ربع در شمال روستای «براثا» در سمت غربی بغداد واقع شده است؛ و اکنون مزار وی در بغداد معروف و محل زیارت است.(3)

و به این ترتیب دست عاشقان از دامن وصال روزنه های خورشید کوتاه شد و رسالت سنگین را بر دوش آن ها گذاشت تا با انتظار پویا و سازنده بار دیگر غبار ظلم و فساد را کنار زنند و زمینه را برای روئیت خورشید فراهم کنند.

ص:258

 چرا نیابت خاصّه ادامه نیافت؟ و سرنوشت شیعیان پس از پایان عصر نیابت خاص و آغاز عصر غیبت کبری به چه کسانی واگذار شده است؟

 پرسش مذکور دوگونه پاسخ دارد:

اول _ از آن جا که خداوند علیم و حکیم است و تمام کارهایش دارای هدف، آینده نگری و در راستای هدایت بشریت است، پس هر آن چه بر بشر مقدر فرماید دارای حکمت و هدف است، و اگر در موردی عقل بشری از دریافت زوایای پنهان کار الهی ناتوان ماند، ضرری در حکمت آمیز بودن کار خداوند نمی زند.(1)

بنابراین همان گونه که ارسال انبیاء و ائمه از روی حکمت و هدف بوده اصل غیبت امام علیه السلام و پایان نیابت خاصّه نیز هدفمند و دارای برنامه بوده است؛ در توقیع مبارک حضرت حجت در پاسخ از علت غیبت چنین آمده: ای مؤمنان از چیزهای که اگر برای شما آشکار شود بدتان می آید پرسش نکنید … پرسش های بی فایده نکنید، آن چه از شما نخواسته اند خود را به سختی نیاندازید بلکه برای تعجیل فرج بسیار دعا کنید که در آن گشایش کار شما نیز است.(2)

دوم _ با پذیرش اینکه پایان نیابت همراه با حکمت و مصلحت بوده است، می توان با تحلیل و ارزیابی به برخی از مؤلفه ها، عوامل و یا حکمت های آن پی برد، که برخی آن ها قرار زیر است:

الف. غیبت صغری، مقدمه و زمینه ساز غیبت کبری بود، اگر غیبت کبری

ص:259

به یکباره واقع می شد سرگردانی امت، مساعد شدن زمینه انحراف و گمراهی را بدنبال داشت،(1) روی همین مشکل امام هادی و عسکری علیهما السلام امت را با غیبت امام عادت می دانند و هرچه به پایان عمر مبارک نزدیک می شدند، پرده نشینی و دوری از مردم را برمی گزیدند.(2)

خصومت عده ای و جهالت توده ها، کاروان جامعه اسلامی را به سوی می راند که هر روز بیشتر از دیروز فضا را بر رهبران الهی تنگ تر می کرد، شهادت مظلومانه امامان یکی پس از دیگری و خیره سری در برابر دوستان اهل بیت وقوع غیبت کبری را حتمی می ساخت، تا زمین خالی از حجت خدا نشود و گر نه اُفول آن حتمی بود. وقتی محافظت آخرین ذخیره الهی جزء با غیبت ممکن نباشد، امر غیبت حتمی می شود.

در یک نگاه کلی می توان گفت، فلسفه غیبت صغری دو امر مهم بود:

یکی زدودن شک و حیرت مردم درباره وجود امام مهدی و اثبات آن و اقناع مردم در این ارتباط که امام عسکری علیه السلام فرزندی دارد و اکنون امام است که بخش عمده این رسالت به دوش سفیر اول بود و به حق که خوب انجام داد و با اندک زمانی تمام شیعه را گرد خود جمع کرد و از سردرگمی نجات شان داد، و دیگری آماده سازی مردم برای پذیرش غیبت کبری که این وظیفه بیشتر به دوش علی بن محمد سمری بود و به حق که پیروز شد، چون همین که آخرین توقیع و پایان نیابت خاص را اعلام فرمود کسی

ص:260

مخالفت نکرد و هر کسی که ادعای نیابت خاصه را کرد رسوا شد.(1)

بنابراین ادامه غیبت صغری لزومی نداشت کارش مقدماتی بود وقتی ذی المقدمه و هدف نهایی محقق شد مقدمه ضرورتی ندارد.

ب. سخت گیری و برخورد غیر انسانی حاکمان جور عباسی، اجازه کار حتی برای سفراء هم نمی داد لذا مدت نیابت آخرین سفیر تنها سه سال به درازا کشید، فعالیت و کنترل سفیر چهارم کاهش چشم گیری پیدا کرده بود و می توان ادعا کرد که استمرار نیابت جواب کافی پس نمی داد و برای ایجاد گردش و جنبش نهاد یا حضرت خودش مباشرتاً فعالیت می کرد یا همان روش را ادامه می داد که هر دو حالت محذور داشت.(2)

ج. استمرار شیوه ارتباط به واسطه نایب خاص نیازمند پیدایش و پرورش انسان های مانند سفراء چهارگانه بود که در جهاد، شجاعت، ذکاوت، رازداری و … سرآمد روزگار بودند آیا مادر روزگار در هر برهه آمادگی تقدیم چنین فرزندانی را داشت؟!

آیا استمرار سیستم نیابت در درازمدت خطری جدی برای وجود رهبری نداشت؟ به ویژه که وضعیت شهرها، جمعیت ها، اطلاع رسانی ها و … کاملا دگرگون و پیش رفته شده بود. آیا وجود نایب عام که دست باز و ابتکار عمل مناسب دارد بهتر از نایب خاصّی که به خاطر تعقیب و خفقان و … در خفا و انزوای کامل بسر برد بهتر نیست؟

ص:261

به خاطر علت های که ذکر شد و علت های دیگری که به آن دست رسی نیست، حضرت حجت اندکی پیش از وفات چهارمین سفیر توقیعی صادر فرمودند که دیگر وصیت به نیابت نکند و پایان نیابت خاص را اعلام کند.

با وفات چهارمین سفیر در سال (329 ق) دیگری سفیر منصوب نشد و ارتباط مستقیم با رهبری خاتمه یافت که به معنی پایان کار نهاد وکالت و آغاز دوره غیبت کبری بود و به دستور خود ائمه امور و سرپرستی مسلمین به فقهاء و دانشمندان جامع شرایط واگذار شد و مهم ترین وظیفه و رسالت آن ها همانا رسالتی بود که ائمه در طول حیات خود به تحقق آن لحظه ای درنگ نکردند یعنی هدایت بشر در پرتو حکومت معصومین و تا انسانها شایستگی دریافت و نگهداری چنین تحولی را پیدا نکنند این امر محقق نخواهد شد، پس بر فقهاء و نواب عام است که هم چون گذشته ها به دنبال تحقق این مهم باشند.(1)

از آن جا که پدیده غیبت کبری حتمی بوده لذا امامان معصوم برای رهبری جامعه بشری در روزگاری که خورشید چهره در نقاب می کند تدبیری اندیشیده اند سال ها پیش از آغاز غیبت کبری امام صادق علیه السلام گوشه ای از کارهای هدایتی را به فقهاء عصر خویش واگذار کرد و مردم را به آنها ارجاع داد،(2) امام صادق علیه السلام در پاسخ شخصی که می گفت هرگاه دو نفر شیعه با هم نزاع کنند در محل منازعه به چه کسی مراجعه کنند فرمودند: به کسی که روایات ما را باز می گوید، به حلال و حرام ما توجه دارد، احکام و دستورات ما را می داند، باید به حکم او رضایت دهید که من چنین شخصی را بر شما

ص:262

حاکم قرار دادم، هرگاه بر اساس داوری ما داوری کرد و کسی آنرا گردن ننهاد، حکم ما را سبک شمرده و دست رد بر ما زده و کسی که بر ما ردّ کند بر خدا ردّ کرده است و این در حد شرک به خداست.(1)

هر چه کشتی شیعه به روزگار غیبت کشتی بان نزدیک تر می شد، پیشوایان الهی سرنوشت پیروان مکتب اهل بیت را در روزگار غیبت روشن تر بیان می کردند، امام هادی علیه السلام منشور رهبری اجتماعی شیعه را چنین ترسیم می کند! اگر بعد از غیبت حضرت قائم علماء و دانشمندانی نباشند که مردم را به سوی آن حضرت دعوت و راهنمایی کنند و از دین و راه وی با برهان و استدلال دفاع کنند و بندگان ناتوان را از دام شیطان و پیروان او و نواصب برهانند، البته یک نفر باقی نمی ماند مگر اینکه از دین خدا برگشته باشد ولی کسانی هستند که در دل های امت نفوذ کرده و آن ها را نگه می دارند همان گونه که کشتی بان سرنشینان کشتی را نگه می دارد این ها در پیشگاه خداوند برتر و افضل اند.(2)

امام عسکری علیه السلام برای همگانی و نهادینه کردن مرجعیت علمای صالح و روشن شدن سرنوشت شیعه در روزگار غیبت کبری اقدام عملی کردند: ایشان برای برجسته کردن شخصیت علی بن بابویه قمی که جامع شرایط مرجعیت بودند خطاب می کنند یا شیخی (ای بزرگ من) و بار دیگر جایگاه آمریت به او می دهند که (وأمر شیعتی بالصبر) یعنی شیعیان را دعوت به صبر کن.(3)

ص:263

خلاصه سخن این که: در آستانه غیبت کبری با تدبیر رهبری نهاد، زمینه ی گذار از رهبری مباشری امام معصوم به رهبری فقهاء و دانشمندان دینی آماده شده بود، شخصیت های برجسته فقهی و علمی جایگاه خود را یافته بودند متون و منابع روایی که پاسخگوی نیازهای امت باشد تدوین شده بود امت یادگرفته بودند که به چه کسانی و چگونه مراجعه کنند.(1)

شیعه در طول 14 قرن مبارزه سیاسی _ فرهنگی و دینی خود را به مرحله استقرار حاکمیت اسلام و ارزش های الهی رسانید.

و امروزه شیعه بر اساس آیات قرآنی مانند آیه مبارکه «تفقه و انذار»(2) آیه «سوال از اهل ذکر»(3) آیه «حکومت دین توسط انبیاء و علماء»(4) و روایات پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم که علماء را وارثان خویش معرفی کرده است(5) و روایات وارده از معصومین علیهم السلام (6) مبنی بر لزوم تقلید و پیروی از فقهاء جامع الشرایط قدرت و اختیار نهایی را دست ولی فقیه زمان سپرده اند تا زمینه ظهور منجی عالم بشریت آماده شود که به فرموده قرآن مجید: (ألَیْسَ الصُّبْحُ بِقَرِیب)(7) (ان الارض یرثها عبادی الصالحون)(8) (لیظهره علی الدین کله) (9) صبح پیروزی صالحان و دین حق نزدیک است.

ص:264

منابع

1.قرآن مجید

2.الاباضیه فی موکب التاریخ، علی یحیی معمر، دارالکتب العربی قاهره 1384 ق.

3.ابوالقاسم حسین بن روح (سفیر اول)، عبدالرحیم اباذری، چاپ اول، سازمان تبلیغات اسلامی 1376.

4.اثبات الوصیة، علی بن الحسین مسعودی، چاپ دوم، دارالاضواء بیروت 1409ق.

5.الاحتجاج، احمدبن علی طبرسی، چاپ اول، اسوه قم 1314 ق.

6.اختیار معرفة الرجال (رجال کشی) شیخ ابی جعفر طوسی، تصحیح میرداماد، احیاءالتراث، قم 1404 ق.

7.الارشاد، شیخ مفید، چاپ اول، آل البیت، قم 1413 ق.

8.اسماعیلیه از گذشته تا حال، محمد سعید بهمن پور، چاپ اول،فرهنگ مکتوب،تهران، 1386ش.

9.اسماعیلیه (مجموعه مقالات)، گروه مذاهب اسلامی، چاپ دوم مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، قم، 1384ش.

10.الاصول من الکافی، محمدبن یعقوب کلینی، چاپ چهارم، دارالتعارف بیروت.

11.اعلام الوری، فضل بن حسن طبرسی، چاپ اول آل البیت قم 1417 ق.

12.الاعلام، خیرالدین زرکلی، چاپ نهم، دارالعلم للملایین بیروت 1990.

13.اعیان الشیعه، محسن الامین، چاپ چهارم، دارالتعارف، 1419ق

14.اقرب الموارد، سعید الخوری الشرتونی، مکتبة المرعشیه، قم 1403ق.

15.الامام الحسن العسکری من المهد الی اللحد، محمد کاظم قزوینی، چاپ اول، ناشر محمد کاظم قزوینی، قم 1413ق.

16.امامت و مهدویت، لطف الله صافی گلپایگانی، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

17.انساب الاشراف، احمد بن یحیی بن جابر بلاذری، تحقیق سهیل زکار دار الفکر بیروت 1996م

18.الانوارالنعمانیه، سید نعمت الله جزایری، موسسة الاعلمی، بیروت.

19.آخرین امید، داوود الهامی، مکتب اسلام.

ص:265

20.بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، چاپ دوم، موسسة الوفاء بیروت 1403 ق.

21.بحوث فی الملل و النحل، شیخ جعفر سبحانی، چاپ اول، موسسه امام صادق، قم 1428ق.

22.پژوهشی در زندگی امام مهدی، محمد صدر، ترجمه امامی شیرازی، دارالتبلیغ قم.

23.تاج العروس، محمد مرتضی زبیدی، دارالمکتبة الحیاة، بیروت.

24.تاریخ الامم و الملوک، محمدبن جریر طبرسی، دارالقاموس الحدیث، بیروت.

25._____________________________، چاپ دوم، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1988م

26.تاریخ الغیبة الصغری، محمد صدر، چاپ دوم، دارالتعارف مکتبة الرسول، 1400 ق بی جا.

27.تاریخ بغداد، خطیب بغدادی، دارالکتب العلمیه، بیروت.

28.تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم علیه السلام، جاسم حسین، ترجمه آیت الهی، چاپ دوم امیرکبیر.

29.تاریخ عصر غیبت، مسعود پورسید آقایی و… چاپ اول، حضور، قم.

30.تاریخ یعقوبی، ابن واضح احمدبن ابی یعقوب، الشریف الرضی، قم.

31.تاریخ الامم والملوک، محمد بن جریر طبری، تحقیق ابراهیم، چاپ دوم، دار التراث، بیروت 1967 م

32.تاریخ الدولة العباسیة، حسن محمد، نبیله، دارالمعرفه الجامعیه، اسکندریه، 1993م

33.تاریخ الاسلام، محمدبن احمد ذهبی، قاهره 1368 ق؛ چاپ اول، دارالکتب العربی، بیروت 1413 ق.

34.تاریخ اندیشه های کلامی در اسلام، عبد الرحمان بدوی، ترجمه حسین صابری، چاپ اول، آستان قدس، مشهد 1374ش.

35.تاریخ الشیعه، محمدحسین مظفر، مکتبة بصیرتی، قم.

36.تأسیس الشیعه، سیدحسن صدر، موسسة النعمان، بیروت 1411 ق.

37.تتمة المنتهی، شیخ عباس قمی، چاپ دوم، کتاب فروشی مرکزی تهران 1333ش.

38.تجارب الامم، احمدبن محمدبن مسکویه، قاهره 1914 چهار جلدی.

ص:266

39.تجزیه و تحلیل و طراحی سیستم ها، شمس السادات، زاهدی، چاپ دوم، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران1378 ش

40.تحریرالوسیله، روح الله الخمینی «ره» چاپ دوم، اسماعیلیان، قم.

41.تطور الفکر التربوی الاباضی، عبدالرحمن عثمان حجازی، مکتبة العصریه، بیروت 1421 ق.

42.تفسیر روح البیان، اسماعیل حقی برسوی، داراحیاءالتراث، لبنان.

43.تفسیر عیاشی، محمدبن مسعود سمرقندی عیاشی، تصحیح رسول محلاتی، مکتبة العلمیه، تهران.

44.تفسیرالکبیر، فخر رازی، چاپ دوم داراحیاءالتراث، بیروت.

45.تنقیح المقال، عبدالله مامقانی، طبع مرتضویه، نجف اشرف 1352 رحلی.

46.الجامع الصحیح و هو سنن الترمندی، تحقیق ابراهیم عوض، داراحیاءالتراث، بیروت.

47.جهاد شیعه فی العصر العباسی الاول، سیمره مختار اللیثی، دار الکتب الاسلامیه، قم، 1428 ق

48.جواهرالکلام، محمدحسین نجفی، داراحیاء چاپ هفتم.

49.حلیة الابرار، سیدهاشم بحرانی، چاپ اول، موسسة المعارف، قم 1415 ق.

50.حلیة الاولیاء، ابو نعیم اصفهانی، چاپ دوم، دارالکتب العربی، بیروت 1387.

51.حیاة الامام عسکری، محمدجواد طبسی، چاپ اول، مکتب الاعلام، دفتر تبلیغات اسلامی.

52.خاندان نوبختی، عباس اقبال، مطبعه مجلس، تهران 1311 ش.

53.الخرایج و الجرایح، قطب الدین رواندی، چاپ اول، موسسه امام مهدی، قم.

54.خورشید پنهان، مسجد صدریه

55.خورشید مغرب، محمدرضا حکیمی، دفتر نشر تهران 1360 ش.

56.دائرة المعارف الاسلامیة الشیعة، حسن الامین، دارالتعارف، لبنان 1418 ق.

57.دائرة المعارف الشیعه العامه، شیخ محمد حسین اعلمی حائری، چاپ دوم، مؤسسه اعلمی، بیروت 1413ق.

58.دایرة المعارف الاسلامیه، دارالمعرفه، بیروت.

ص:267

59.دائرة المعارف بزرگ اسلامی، کاظم موسوی بجنوردی، چاپ اول، مرکز دائرة المعارف، تهران 1377ش.

60.دائرة المعارف البستانی، پطرس البستانی، دارالمعرفه، بیروت بی تا.

61.دائرة المعارف التشیع، حاج صدر جوادی، چاپ اول، نشر سعید محبی، تهران 1379ش.

62.دانشنامه جهان اسلام، غلامعلی حداد عادل، چاپ اول، بنیاد دائرة المعارف، تهران 1389ش.

63.الدعوة العباسیة تاریخ و تطور، حسین عطوان، چاپ دوم، دارالجیل بیروت 1415ق

64.دلائل الإمامة، أبی جعفر محمد بن جریر بن رستم الطبری الصغیر (الشیعی)، تحقیق قسم الدراسات الاسلامیة - مؤسسة البعثة، سلسلة الکتب العقائدیة (184)، إعداد مرکز الأبحاث العقائدیة

65.الذریعه الی تصانیف الشیعه، آقا بزرگ تهرانی، دارالاضواء، بیروت.

66.راویان نور (عثمان بن سعید) محمد باقر پور امینی

67.راویان نور (علی بن یقطین) عباس عبیری، چاپ اول، دارالحدیث.

68.رجال ابن داوود، ابن داوود الحلی، منشورات المطبعة الحیدریة، 1392 ه - 1972 م - النجف

69.رجال العلامة الحلی، چاپ دوم، الحیدریه نجف 1318 ق.

70.رجال النجاشی، احمدبن علی نجاشی، چاپ ششم، جامعه مدرسین قم 1418 ق.

71.ریحانة الادب، محمدعلی مدرسی، چاپ دوم، شفق تبریز.

72.الزام الناصب، علی حائری یزدی، چاپ چهارم، بیروت، 1397.

73.زن در آینه جلال و جمال، عبدالله جوادی آملی، چاپ پنجم، دارالهدی.

74.زندگانی نواب خاص، علی غفار زاده، چاپ چهارم، نبوغ، قم 1382 ش

75.زندگی سیاسی و فرهنگی شیعیان بغداد، حسن موسوی، چاپ اول، بوستان کتاب، 1381 قم.

76.ساختار و طرح سازمانی (تئوری سازمانی)، استیفن رابینز، ترجمه مهدی الوانی چاپ بیست و دوم، شرقی تهران 1378 ش

ص:268

77.سازمان وکالت، محمدرضا جباری، چاپ اول موسسه امام خمینی، قم.

78.سازمان وکالت امامیه و سازمان دعوت عباسیان، محمد کاظم ملبوبی، دفتر نشر معارف، قم 1390 ش

79.سفیر سوم، عبدالرحیم اباذری، چاپ اول، سازمان تبلیغات 1376 ش.

80.سفینة البحار، شیخ عباس قمی، منشورات فراهانی تهران.

81.________________________، چاپ اول، دارالاسوه 1414ق

82.السیرة النبویه، ابن هشام، دارامعرفة، بیروت، بی تا.

83.سیره پیشوایان، مهدی پیشوایی، چاپ اول، موسسه امام صادق قم.

84.سیره چهارده معصوم، محمدمحمد اشتهاردی، چاپ سوم، نشر مطهر قم 1378.

85.سیمای آفتاب، حبیب الله طاهری، چاپ اول، زائر قم 1380.

86.شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، داراحیاء الکتب العربی، قاهره / 196 م.

87.شیعه در تاریخ، محمدحسین عاملی، آستان قدس چاپ دوم.

88.الصحاح تاج اللغة، اسماعیل بن حماد الجوهری، چاپ چهارم، درالعلم، بیروت.

89.صحیح مسلم، مسلم بن حجاج نیشاپوری، شرح النووی، داراحیاءالتراث، چاپ دوم، بیروت.

90.طاهرة الغیبة و دعوی السفارة، میرزا محسن آل عصفور، چاپ اول، مکتبة الریف واسماعیلیان بحرین وقم 1412.

91.طبقات الصوفیه، تحقیق نورالدین شربینه، چاپ دوم، دارالکتب النفیس سوریه 1406ق.

92.عبقات الانوار، حامدحسین هندی، مدرسة الامام المهدی، قم 1406 ق.

93.عبقری الحسان، ملاعلی نهاوندی، رحلی چاپ قدیم بی جابی تا.

94.عثمان بن سعید، سفیر آفتاب، محمد باقر پور امینی، چاپ اول، دار الحدیث، قم، 1375ش

95.عرفان اسلامی و عرفان التقاطی، داوود الهامی، مکتب اسلام 1374.

96.الغیبة الصغری، فاضل مالکی، چاپ اول، مرکزالابحاث العقایدی.

97.فروغ ابدیت، جعفر سبحانی، دفتر تبلیغات اسلامی، قم 1363.

ص:269

98.فرهنگ لغات و اصطلاحات فقهی، سید محمد حسینی، چاپ اول، صدا و سیما، تهران، 1382 ش.

99.فرهنگ معارف اسلامی، ضیاءالدین سجادی، کومش.

100.فرهنگ معین، محمد معین، امیر کبیر، تهران، 1385 ش.

101.الفصول من الکافی، محمدبن یعقوب کلینی، چاپ چهارم، دارالتعارف، بیروت.

102.فهرست شیخ طوسی، ابی جعفر محمدبن حسن طوسی، تصحیح الویس اسپرنگر بی جا بی تا.

103.الکامل فی التاریخ، علی بن ابی الکریم ابن اثیر، دارالفکر، بیروت.

104.کتاب الغیبة، محمدبن حسن طوسی، تحقیق عبادالله تهرانی، چاپ دوم، موسسة المعارف، قم.

105.کتاب الوزراء، محمدبن عبدوس جهشیاری، قاهره 1938 م.

106.کشف الغمه، علی بن عیسی اربلی، تصحیح میانجی، کتاب فروشی اسلامی بی جا بی تا.

107.__________________________، مکتبة بنی هاشم، تبریز، 1381ق (مطبعة علمیه قم)

108.کلمة الامام المهدی، حسن شیرازی، چاپ اول موسسة الوفاء بیروت 1400 ق.

109.کمال الدین و تمام النعمة، شیخ صدوق محمدبن علی ابن بابویه قمی، چاپ اول دارالحدیث قم.

110.لسان العرب، ابن منظور، چاپ اول، دار صادر، بیروت، 2000م.

111.مجمع البحرین، فخر الدین طریحی، چاپ دوم، دفتر نشر 1408 ق.

112.محمدبن عثمان (دومین سفیر) محمدحسن امانی، سازمان تبلیغات اسلامی 1376 تهران.

113.مروج الذهب، علی بن حسین مسعودی، مطبعه السعادة مصر 1385 ق.

114.مستدرک الوسایل، میزراحسین نوری چاپ اول، احیاءالتراث قم.

115.مسند احمد، احمد بن حنبل، دار الصادر، بیروت، 6 جلدی.

116.معجم التهذیب اللغة، محمدبن احمد ازهری، چاپ اول، بیروت 1422 ق.

117.معجم الرجال الحدیث، سیدابوالقاسم خوئی، چاپ چهارم، آثارالشیعه قم 1369.چ

118.المعجم الفقهی لکتب الشیخ الطوسی، مؤسسه دائرة معارف الفقه الاسلامی، چاپ اول، نشر دائرة المعارف، قم، 1424ق

ص:270

119.معجم الکبیر، طبرانی سلیمان بن احمد اللخمی، تحقیق عبد المجید السلفی، چاپ دوم، مکتبة ابن التیمیه، قاهره.

120.معجم المصطلحات الفقهیه، ابراهیم اسماعیل شهرکانی، چاپ اول، مؤسسه الهدایة، بیروت، 1423ق.

121.معجم الوسیط،ابراهیم انیس و… چاپ دوم، داراحیاء التراث، بیروت

122.مقاتل الطابین، ابوالفرج اصفهانی، منشورات الشریف الرضی قم 1416.

123.مقاییس اللغة، احمدبن فارس بن زکریا چاپ اول، قاهره دارالکتب. 1371 ق.

124.مکتب در فرایند تکامل، حسین مدرسی طباطبایی، ترجمه ایزد پناه، نشرداروین، 1374ش

125.من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق چاپ پنجم، دارالکتب الاسلامیه 1390 ق.

126.مناقب آل ابی طالب، ابن شهر آشوب، انتشارات علامه، قم.

127.منجدالطلاب، فواد افرام البستانی چاپ هیجدهم، اسماعیلیان، قم.

128.موعود، شماره 29 اسفند، مهدی رکنی 1380.

129.میزان الاعتدال، محمدبن احمد ذهبی، دارالمعرفة بیروت.

130.نجم الثاقب، محدث نوری، چاپ دوم، جمکران قم 1412 ق.

131.نگاهی تحلیلی به زندگانی حضرت مهدی، سازمان تبلیغات اسلامی

132.الواقفیه، ریاض محمدحبیب ناصری، چاپ اول مؤتمرالعالمی، مشهد 1409 ق.

133.وسایل الشیعه، محمدبن حسن حر عاملی، تحقیق شیرازی، داراحیاءالتراث بیروت 20 جلدی

134.وفیات الاعیان، ابن خلدون قاهره 1948 م.

ص:271

دیگر آثار از همین نویسنده:

1. امامت و فلسفه خلقت،

2. دلائل عقلی و نقلی امامت و مهدویت،

3. آخرین سفر (معاد)،

4 . عالم برزخ،

5. پلورالیسم فرهنگی در اندیشه دانشمندان اسلامی،

6. مهدویت حکومت دینی و دموکراسی،

7. مهدویت و مسائل جدید کلامی (مهدویت و خاتمیت)،

8. توحید و شرک از منظر قرآن (ترجمه)،

9. چیستی و هستی معجزه

ص:272